Jarosław Dudek – „Chazarowie: Polityka, kultura, religia” – recenzja i ocena
Próbę przybliżenia dziejów, kultury i religii Chazarów podjął w swojej najnowszej książce Jarosław Dudek – mediewista, badacz dziejów Bizancjum, Bałkanów i ludów koczowniczych Eurazji. Jego opracowanie, opublikowane nakładem Wydawnictwa Naukowego PWN w serii Korzenie Europy, jest pierwszą polskojęzyczną monografią dotyczącą Kaganatu Chazarskiego.
Autor postawił przed sobą szereg pytań. Kim byli Chazarowie? Kiedy powstało ich państwo? Jak wyglądał jego ustrój polityczny? Jakie ludy wchodziły w jego skład? Jak przez 300 lat zapewniali polityczną i ekonomiczną stabilizację Europy Wschodniej? W jakich okolicznościach przyjęli judaizm? Odpowiedzi na tak palące kwestie zostały zamknięte na przeszło 450 stronach tekstu, co sugeruje iż autor do stawianych przez siebie problemów podszedł rzetelnie i starał się je skrupulatnie rozwiązać.
Książka podzielona została na siedem zasadniczych rozdziałów, poświęconych odpowiedzi na każde z przedstawionych powyżej pytań. Pierwszą część Chazarów poświęcił Jarosław Dudek skomplikowanemu problemowi pochodzenia i etnogenezy tego ludu. Ważne miejsce w tym rozdziale zajmują także rozważania na temat geografii i składu etnicznego terytorium, na którym rozwijało się przez 300 z górą lat państwo chazarskie.
W rozdziale drugim autor skupił się na politycznych początkach i kształtowaniu się kaganatu. Zgodnie z opinią większości historyków, narodziny niezależnego imperium Chazarów są konsekwencją rozpadu państwa zachodnich Turków w pierwszej połowie VII wieku. Drugim wydarzeniem politycznym, które położyło fundamenty pod mocarstwową pozycję kaganatu chazarskiego było rozbicie Wielkiej Bułgarii w drugiej połowie VII stulecia. Ważne miejsce w historii interesującego nas ludu zajmowały liczne kampanie wojenne (zarówno ofensywne, jak i defensywne) przeciwko muzułmańskim państwom Umajjadów i Abbasydów, którym poświęcony został cały rozdział trzeci. Tematyka stricte polityczna powraca jeszcze w końcowych fragmentach książki, kiedy to autor poddaje analizie okoliczności upadku państwa Chazarów pod wpływem wzrostu potęgi Rusi.
Nakreślenie historii politycznej kaganatu nie było jednak jedynym celem autora, na co wskazuje zresztą podtytuł jego książki. Pozostała część publikacji poświęcona została fascynującym zagadnieniom związanym z funkcjonowaniem państwa Chazarów na rozmaitych innych płaszczyznach: gospodarczej, kulturalnej, czy wreszcie – religijnej. Pierwszy ze wspomnianych elementów został zamknięty w rozważaniach na temat przebiegających przez tereny Chazarii szlaków handlowych, a także kwestii tajemniczej stolicy państwa kaganów – Itilu.
Znacznie bardziej rozbudowana została część poświęcona organizacji politycznej Chazarów. Autor skupił się na kompetencjach kagana, a także na funkcjonującej na terenie kaganatu chazarskiego diarchii (dwuwładzy), w której rządy sprawowali: kagan i beg ([kagan-beg], [malik]). Autor łączy ustrój panujący wśród Chazarów z podobnymi, panującymi wśród innych ludów, zamieszkujących stepy Eurazji, doszukując się podobnej organizacji u starożytnych koczowników Azji, Hunów, czy też wczesnośredniowiecznych Turków i Bułgarów.
W końcu, co godne podkreślenia, znaczna część publikacji poświęcona została jednemu z najciekawszych zagadnień dotyczących kultury Chazarów, a mianowicie ich religii. Wprowadzenie wśród elity chazarskiej judaizmu (określanego na kartach publikacji mianem mozaizmu) to jeden z bardziej zagadkowych epizodów rozwoju tego stepowego państwa.
Pod względem kompozycyjnym i tematycznym praca jest spójna. Do najważniejszych zalet omawianej publikacji zaliczyć należy przede wszystkim mnogość źródeł, z których korzystał przy jej powstawaniu autor. Funkcjonowanie państwa Chazarów na styku kultur i wpływów politycznych silnych państw ościennych spowodowało duże rozproszenie materiału pisarskiego, pozwalającego prześledzić kolejne etapy rozwoju ich imperium. Autor poradził sobie ze skompletowaniem korpusu źródeł zarówno bizantyńskich, muzułmańskich, hebrajskich, sięgając niejednokrotnie także do zapisków ruskich, czy nawet mongolskich. Dużym atutem książki jest także obszerne cytowanie dzieł z epoki w polskich tłumaczeniach.
Źródła pisane nie są jednak jedynym materiałem, z jakiego korzystał Jarosław Dudek. Sprawnie posługuje się także wynikami badań archeologicznych, co wielokrotnie pozwala mu weryfikować wiadomości, zawarte w rozproszonych i często sprzecznych ze sobą przekazach zawartych w dziełach literackich. Bogaty wykaz źródeł uzupełnia równie obszerne zestawienie literatury, w którym naczelną pozycję zajmują publikacje w języku rosyjskim.
Bardzo pomocne dla śledzenie dziejów politycznych Chazarii są także dodatki, jakie autor zdecydował się umieścić w swojej książce. Chodzi tutaj konkretnie o mapki, pozwalające na wgląd w uwarunkowania polityczne i geograficzne rozwoju państwa Chazarów. Przydatne są także zestawienia znanych ze źródeł władców Hunów, Turków, Bułgarów i samych Chazarów, którzy odegrali mniej lub bardziej doniosłe role w historii interesującego nas terytorium.
Książka nie jest niestety wolna od drobnych wad. Zaliczyć do nich należy przede wszystkim liczne literówki i „chochliki edytorskie”, które – zwłaszcza jak na tak renomowane wydawnictwo – pojawiają się zatrważająco często. Pewne niekonsekwencje daje się zauważyć także w indeksie, szczególnie dotyczącym nazw geograficznych i etnicznych. W jednych przypadkach, np. Abdelitów (Heftalitów) oba warianty nazw pojawiają się dwukrotnie z tymi samymi oznaczeniami stron. W innych natomiast (przykładowo Dobrudża – Ziemia Karwuńska) zamieszczony został w indeksie tylko jeden wariant nazwy. Podobne zastrzeżenia można mieć pod adresem indeksu osób. Niektórzy władcy pojawiają się w nim w miejscu wynikającym z kolejności alfabetycznej, inni natomiast pod dynastią, do której należeli. Taka niekonsekwencja utrudnia odnalezienie interesującej nas osoby, jeśli nie wiemy do jakiej dynastii się zaliczała. Zarzuty te należy jednak skierować przede wszystkim do osób odpowiedzialnych za korektę i skład publikacji, nie zaś bezpośrednio do autora.
Najnowsza książka Jarosława Dudka jest bez wątpienia pozycją godną polecenia. Autor na jej kartach rzetelnie nakreślił dzieje polityczne i kulturalne średniowiecznej Chazarii, odnosząc się do najnowszych ustaleń historyków i archeologów. Pomimo, iż książka nie jest wolna od błędów edytorskich, należy ocenić ją bardzo wysoko pod względem merytorycznym. Każdy czytelnik, zainteresowany dziejami Europy Wschodniej w średniowieczu powinien do niej sięgnąć.
