„Historie Polski w XIX wieku” (t. 1-4), red. Andrzej Nowak – recenzja i ocena
Wydawałoby się, że historia Polski doby zaborów, obudowana potężną literaturą i sporą ilością niezłych syntez, nie wymaga nowego całościowego opracowania. Jednak autorzy Historii Polski w XIX wieku starają się dowieść, że dziś, w XXI wieku, epoka, której kres przypadł na rok 1918, domaga się przemyślenia na nowo. Czy dobrze radzą sobie z tym zadaniem? Oczywiście czterotomowe dzieło, jakim są Historie Polski w XIX wieku stanowi materię na tyle potężną, że jego mocne i słabe strony można oceniać zarówno w odniesieniu do całości wydawnictwa, jak i jego poszczególnych części. Nim dokonamy generalnej oceny syntezy, omówmy zatem jej kolejne elementy.
W sporządzeniu dobrej syntezy dziejów pewnego okresu w historii kraju ważne jest wyważenie proporcji pomiędzy miejscem poświęconym poszczególnej tematyce. Tradycyjne syntezy koncentrowały się na historii politycznej wyraźnie lekceważąc dzieje społeczne czy gospodarcze. Autorzy Historii Polski, chcą z jednej strony nawiązać do najlepszych praktyk w tej dziedzinie, a takie zdaje się wciąż symbolizować bardzo dobry podręcznik Andrzeja Chwalby wyodrębniający zagadnienia społeczne w obszerną pierwszą część dystansującą się od szkicu dziejów politycznych. Z drugiej zaś strony, autorzy chcą nadać tym ostatnim odpowiednią pozycję. Skłoniło ich to do interesującego zabiegu: historia polityczna zapełniła szpalty tomów 2 i 3, skrajne zaś – 1 i 4, poświęcono tematyce często dotąd zaniedbanej: gospodarce, przemianom cywilizacyjnym, dziejom kultury czy skomplikowanym procesom w makroskali dokonującym się w tej epoce – powstawaniu nowoczesnych narodów, relacjom polsko-żydowskim, pozycji Polski na świecie i w polityce międzynarodowej. Choć jest to rozwiązanie niewątpliwe innowacyjne, stwarza ono jednak oczywiste zagrożenie wrażenia, w którym skrajne tomy wydają się być ciekawsze niż te z środka.
Poważnym atutem zbioru jest wstęp autorstwa Andrzeja Nowaka. Autor w sposób niezwykle erudycyjny, ale przede wszystkim napisany w zjawiskowy wręcz sposób wchodzi w krytyczny dyskurs z dotychczasowym stanem badań, ale również miejscem, jakie zajmuje wiek XIX w naszej zbiorowej wyobraźni. Bez zbędnej przesady można zaryzykować stwierdzenie, że czytelnicze obcowanie z tym tekstem stanowi rodzaj uczty intelektualnej i to niezależnie od tego, czy zgadzamy się ze sposobem, w jaki Nowak uzasadnia podjęcie dzieła przez zespół oraz argumenty przemawiające za taką, a nie inną koncepcją książki. Jednym, co może budzić pewne wątpliwości, jest niewystarczające chyba rozwinięcie tytułu, jaki nadano wydawnictwu. Podkreślając wielość historii Polski w XIX wieku, która przecież wyglądała zupełnie inaczej z perspektywy różnych zaborów, ale także i regionów, ale i z perspektywy poszczególnych osób w zależności od tego, z jakich warstw społecznych się one wywodziły, powinniśmy chyba zastanowić się bardziej jak pisać o naszych dziejach w sposób taki, by różnorodność tę oddać potem w sposobie, za pomocą którego piszemy o naszej przeszłości. W tym kontekście warto oddać Nowakowi – podobnie jak i innym autorom – że przynajmniej próbują ten problem uchwycić.
Czy pozostałe części smakują jednak równie apetycznie jak wstęp? Odpowiedź na to pytanie musi być złożona. Na pewno wstępowi dorównuje rozdział poświęcony przemianom cywilizacyjnym autorstwa Magdaleny Gawin. Utrzymany w antropologicznym stylu, bliski legendarnej francuskiej Historii życia prywatnego, z impetem wprowadza nas w świat dynamicznych przemian, które wydarzyły się w XIX stuleciu podkreślając zarazem z jak różnych perspektyw doświadczali ich ludzie z uwagi na ich podział na płeć, generację czy status społeczny. Tadeusz Epsztein w bardzo syntetyczny sposób, choć kładący chyba na rolnictwo nieporównywalnie większy nacisk niż na przemysł, omawia pełne liczb i niuansów dzieje gospodarcze epoki. Bogusław Dopart z gracją prezentuje historię polskiej kultury w epoce zaborów.
W tomie drugim podjęto tematykę związaną z epoką napoleońską, Królestwem Polskim do 1855 (co jest podchwyceniem periodyzacji zaproponowanej wcześniej przez Andrzeja Chwalbę) oraz w Galicji i Prusach aż do Wielkiej Wojny. To z jednej strony typowy wykład historii politycznej, jednakże syntetyczny i ciekawy. Małgorzata Karpińska np. bardzo dba o proporcje poszczególnych partii tekstu. Ma to swoje plusy, gdyż żaden z podrozdziałów nie jest nadmiernie rozrośnięty w stosunku do pozostałych. Bardzo ciekawie, bez zbędnego rozpisywania się, ujęto kwestię kongresu wiedeńskiego z zachowaniem stosownych proporcji. Równie interesująco przedstawiają się kolejne partie autorstwa Stanisława Wiecha i Tomasza Gąsowskiego. Tekst tego ostatniego koncentrujący się na kwestiach galicyjskich, które w klasycznych jednotomowych publikacjach nie mogły wybrzmieć z należną im mocą jest tu szczególnie wartościowy. Podobnie rzecz się ma z „częścią pruską” autorstwa Grzegorza Kucharczyka.
Tom trzeci, obejmujący dzieje polityczne Królestwa Polskiego w latach 1856-1914 oraz Wielką Wojnę, również stanowi klasyczny wykład historii politycznej. Sporządzono go niezwykle starannie, w sposób nie pomijający żadnej z istotnych kwestii. Wydaje się on jednak nieco razić konserwatyzmem w stosunku do pozostałych części opracowania. Uwidacznia się to chociażby w podkreślaniu raczej roli programów, partii i stronnictw w kształtowaniu wydarzeń politycznych niż ich związków z aktualną sytuacją społeczną. Z drugiej strony jest to historyczny konserwatyzm wysokich lotów: Stanisław Wiech i Tomasz Gąsowski prowadzą nas przez trudną problematykę w sposób niezwykle klarowny i – o dziwo – bardzo syntetyczny.
Niewątpliwie ucztą można nazwać konsumowanie tomu czwartego. Znajdziemy w nim eseje poświęcone kwestiom religijnym i kościelnym (Anna Barańska), relacjom polsko-żydowskim (Theodore R. Weeks), emigracji (Radosław Żurawski vel Grajewski), polskiemu wkładowi w rozwój techniki (Bolesław Orłowski), relacji koncepcji odbudowy państwa polskiego do rodzących się świadomości narodowych na Litwie, Białorusi i Ukrainie (Rimantas Miknys) a także zagadnieniu wyjątkowości Polski – lub jej braku – na tle Europy Środkowej (Maciej Janowski).
Międzynarodowy dobór badaczy w kwestiach narodowości wschodnioeuropejskich oraz żydowskiej pozwala spojrzeć na poruszaną przez nich problematykę z zewnątrz. Wątpliwości budzi jednak pozostawienie tekstu Theodore’a Weeksa w języku oryginału. Jakkolwiek angielski pełni dziś rolę lingua franca to mamy tu do czynienia z pewnym błędem komunikacyjnym. Do kogo chcemy dotrzeć? Jeśli do polskiego odbiorcy, to tekst powinien być przetłumaczony. Jeśli do angielskiego, to pozostałe powinny być napisane w mowie Szekspira. Jest to tym bardziej zaskakujące, jeśli spojrzymy na dobór literatury wskazujący, że autor polski zna. Pomimo tego zastrzeżenia, należy uznać tekst przedstawia się nadzwyczaj ciekawie.
Świetnie wypada również partia „emigracyjna”. Co ciekawe Radosław Żurawski vel Grajewski podjął się zadania opisu nie tylko tej politycznej, która dominowała dotychczas w narracjach podręcznikowych i monograficznych. Autor dotknął przy tym nie tylko tak oczywistych destynacji polskich wojaży jak Wielka Brytania, Francja, Stany Zjednoczone czy państwa zaborcze. Wiele miejsca poświęcił państwom Ameryki Łacińskiej, a nawet Chinom oraz Australii i Oceanii. Niezwykle stymulujący intelektualnie jest również tekst Macieja Janowskiego. Trudno tu jednak wywyższać jednych autorów nad innych, gdyż cały tom czwarty prezentuje się wybornie i wnosi wiele nowego do polskich ujęć syntetycznych.
Uwagi ogólne
Jest wręcz zadziwiające, że w tak bogato wydanym czterotomowym wydawnictwie zabrakło miejsca na ilustracje. O ile można to jednak tłumaczyć – być może – pewnym konserwatyzmem autorów, to już braku map wytłumaczyć się po prostu nie da. To wielki minus całego przedsięwzięcia. Niektóre informacje niekiedy się powtarzają, co z jednej strony jest ceną takiej konstrukcji, z drugiej zaś prowadzi niekiedy do zabawnych omyłek i tak np. Tadeusz Epsztein i Magdalena Gawin w obrębie jednego tomu dwukrotnie piszą o kolei łączącej Łódź z „Wiedenką” tylko, że w jednym przypadku podana jest prawidłowa data jej uruchomienia, w drugim zaś – błędna.
Od strony redakcyjno-wydawniczej przeszkadza także, iż część tekstów jest wyposażona w przypisy, a większość nie. Poza tym przy dłuższych cytatach odnotowano w nawiasie źródło, zaś w innych tekstach mamy przypisy dolne. Byłoby warto jednak to ujednolicić.
Podobnie rzecz się ma z zamieszczonymi na końcu każdego eseju bibliografiami. Raz jest to jedynie wybór literatury, innym razem kompletna literatura (a przynajmniej to zdaje się sugerować brak adnotacji). Niestety, jedynie kilka tekstów uwzględnia dorobek historiografii innej niż polska. Jakkolwiek dzieje naszego kraju nie cieszą się szerszy zainteresowaniem badaczy zagranicznych, to przecież wiele zagadnień z nimi związanych doczekało się rzetelnych i uznanych opracowań. Autorzy z pewnością, bo przecież w tak uznanym gronie nie może być inaczej, znają większość z nich. Zamieszczenie ich w wykazie literatury, choćby jako wskazówki dla czytelnika na pewno byłoby wartościowe.
Lektury nie ułatwia także spis treści. Zawiera on jedynie tytuły rozdziałów i większych podrozdziałów. Te zaś dzielą się niejednokrotnie na wiele mniejszych części. Zupełnie zasadne byłoby zatem rozbudowanie wykazu tematów, aby czytelnik lepiej mógł się zorientować w treści książki i nie był zmuszony do każdorazowego kartkowania w poszukiwaniu jednej istotnej dlań informacji.
Warto też zerwać z indeksem osobowym, który w coraz mniejszym stopniu staje się zasadny, a w coraz większym wskazuje na oszczędności, na które się zdecydowano. Zróżnicowanie tematyki, sposobów ujęcia problemów jest tak duże, że czytelnik zasługuje na indeks przedmiotowy.
Podsumowanie
Konkludując należy zauważyć, że chociaż poziom całego wydawnictwa nie jest równy, to nie jest to związane z niedopatrzeniami czy niedostatkami autorów oraz przyjętych przez nich założeń. Z zadania, które postawili sobie autorzy wywiązano się bowiem więcej niż dobrze. Szczególnego pochwalenia wymaga dobór tematów, zwłaszcza na tle dotychczasowego dorobku rodzimej literatury w zakresie syntez XIX w. Tematyka związana np. historią polityczną Królestwa Polskiego – wydaje się wszak być dobrze znaną i opatrzoną – sąsiaduje nie tylko z zawartością tomów 1 i 4, ale nawet 2, którego więcej niż połowa dotyka zaborów austriackiego i pruskiego (rzadko traktowanych aż tak szczegółowo w literaturze syntetyczno-podręcznikowej). Części te czyta się zatem z niegasnącą fascynacją.
Historie Polski w XIX wieku pod redakcją Andrzeja Nowaka to pozycja niebanalna i ogromnie wartościowa. Z pewnością znajdzie zainteresowanie wśród studentów, zawodowych historyków oraz całej rzeszy miłośników Klio nie parających się badaniem przeszłości zawodowo.
