„Zrozumieć Zagładę. Społeczna psychologia Holokaustu” – praca zbiorowa – recenzja i ocena
„Zrozumieć Zagładę. Społeczna psychologia Holokaustu” – praca zbiorowa – recenzja i ocena
Mierzenie się ze zbrodnią ludobójstwa jest ogromnym wyzwaniem. Granica między zrozumieniem motywu sprawcy, a usprawiedliwieniem jego działań wydaje się niepokojąco cienka. Jednak rozważania psychologów społecznych mogą wnieść bardzo dużo do zapobieżenia masakrom i eksterminacji w przyszłości.
Dwóch psychologów społecznych Leonard S. Newman i Ralph Erber podjęło się redakcji tomu o dużym ciężarze gatunkowym. Zgromadzili w nich autorów, którzy odnosząc się do Holokaustu starali się wyjaśnić, jakie procesy psychologiczne i społeczne oraz czynniki kulturowe kształtowały osobowości wszystkich aktorów Holokaustu (ofiary, sprawców, świadków). Choć ich rozważania dotyczą lat 1939-1945 to jednak poczynione spostrzeżenia mają charakter uniwersalny i wiele z nich można odnieść do innych ludobójstw w dziejach świata.
Recenzowana pozycja podzielona jest na trzy części: I. Stawanie się sprawcą; II. Ponad poziomem jednostkowym: grupy i zbiorowości ludzkie; III. W obliczu zła. Część pierwsza dotyczy mechanizmów i predyspozycji, które wpłynęły na jednostki popychając je w kierunku udziału sprawczego w Holokauście. W jej skład wchodzą artykuły Ervina Stauba, Leonarda S. Newmana, Petersa Suedfelda/Marka Schallera oraz Thomasa Blassa, którzy w swoich rozważaniach bardzo często dotykają znanego sporu pomiędzy Christopherem R. Browningiem i Danielem Goldhagenem wokół zaangażowania 101. Policyjnego Batalionu Rezerwy w „ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”.
Druga część zmienia optykę z jednostki na społeczność. Teksty autorstwa Petera Glicka, R. Scotta Tindale/Catherine Munier/Michelle Wasserman/ Christine M. Smith, Daphna Oyserman/Armanda Lauffera, Dietera Freya/Helmuta Reza, Roberta B. Zajonca poruszają problem kolektywnego stawania się sprawcami. Analizując między innymi wpływ społeczny jednostki na grupę i odwrotnie, klasyczną teorię kozła ofiarnego oraz kategoryzacji, przedstawiają, jak społeczności mogły zaakceptować fakt fizycznej likwidacji swojej części, jak również własne zaangażowanie w ten proces.
Ostatnia część poświęcona jest ogólnej naturze zła. Teksty Roya F. Baumeistera, Davida R. Mandela, Arthura G. Millera/Amy M. Buddie/Jeffreya Kretschmaraoraz epilog autorstwa redaktorów tomu to dość odważne podejście do tematu. Próba „znormalizowania” zachowania Adolfa Hitlera, wykazanie, że istnieją cztery korzenie zła, które doprowadzić mogą do ludobójstwa (idealizm, zagrożony egotyzm, cele instrumentalne i sadyzm) oraz wyjaśnienie, jaka jest relacja pomiędzy analizą psychospołeczną a „usprawiedliwieniem” są niewątpliwie dobrym dopełnieniem książki.
„Zrozumieć Zagładę. Społeczna psychologia Holokaustu” pomimo wysokiego poziomu merytorycznego tekstów, napisana jest w sposób bardzo przystępny. Wiele wątpliwości, którymi autorzy dzielą się z czytelnikiem pobudza do głębszej refleksji, ale prowadzi również do gorzkiej konstatacji. Książka osadza Holokaust (a tym samym każde inne ludobójstwo) w złej stronie natury ludzkiej. Niemniej ostatnie teksty dają nadzieję, że odpowiednie wykorzystanie wiedzy płynącej z analizy wydarzeń minionych może w jakimś procencie – nawet jeśli nie wyeliminować – wyczulić społeczeństwo na zmierzające w kierunku ludobójstwa mechanizmy i zachowania.
Książka jest zdecydowanie godna polecenia. I to nie tylko dla psychologów, socjologów czy historyków. Warto, by zapoznali się z nią edukatorzy, pracownicy służb oraz urzędnicy każdego szczebla.
