Yohanan Petrovsky-Shtern - „Sztetl” - recenzja i ocena
Yohan Petrovski-Shtern jest urodzonym na Ukrainie profesorem historii w Northwestern University (Stany Zjednoczone). W środowisku historyków zajmujących się historią Żydów nie jest postacią anonimową. Jest on autorem m.in. prac Jews in the Russian Army, 1827–1917: Drafted into Modernity (Cambridge University Press, 2009) i The Anti-Imperial Choice: the Making of the Ukrainian Jew (Yale University Press, 2009). Jednakże dopiero dzięki ksiące The Golden Age Shtetl: A New History of Jewish Life in East Europe (Princeton University Press, 2014) przetłumaczonej przez Joannę Gilewicz i wydaną przez Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego polski czytelnik będzie miał okazję szerzej zapoznać się z jego twórczością.
Książka Shterna obejmuje okres od pierwszego rozbioru do połowy lat XIX wieku nazwany przez Autora złotym wiekiem sztetlu. Książka ma układ tematyczny, poza pierwszym rozdziałem wprowadzającym ([Rosja odkrywa swój sztetl]) w którym to Autor umieszcza sztetl w historii dziewiętnastowiecznej Rosji. Osadzenie miestieczka w krajobrazie społeczno-politycznym XIX wieku pozwoliło Autorowi na ukazanie sztetlu jako zjawiska niejednorodnego. Przez całą książkę Autor podkreśla fakt, że znajdował się on w środku trójkąta, tworzonego przez: politykę państwa imperium rosyjskiego, ukształtowany wcześniej typ funkcjonowania gospodarczego (sztetl jako własność prywatna polskich właścicieli ziemskich) oraz samych Żydów, reagujących elastycznie na zmiany. Gdy wszystkie te trzy elementy tworzyły trójkąt równoboczny – sztetl rozkwitał. Niestety, jak pokazuje Shtern, wraz z upływem czasu i opresyjną polityką rosyjskich władców kąty w trójkącie stawały się rozwarte, a trzy punkty tworzące jego wierzchołki coraz bardziej oddalały się od siebie.
Przeczytaj:
Kolejne rozdziały pracy Shterna odsłaniają przed czytelnikiem skomplikowany krajobraz sytuacji w sztetlu. Składają się na niego sprawy ekonomiczne (rozdziały „Wolność bez prawa”, „Na jarmarku”), społeczne (rozdziały „Sprawy rodzinne”, „Dom otwarty”), prawne (rozdziały „O prawo do picia”, „Zbrodnia kara i obietnica sprawiedliwości”, „Przemoc w obronie honoru”), religijne (rozdziały „Jeśli zapomnę o Tobie”, „Księgi narodu”). W każdym z rozdziałów Autor podaje mnóstwo oryginalnych przykładów odnalezionych w archiwach, w większości z życia codziennego sztetlu. Wszystko to wplecione jest w płynną narrację prowadzoną przez Autora, co oddalone od siebie problemy scala w jedną spójną całość.
Baza źródłowa na której oparł się Petrovsky-Shtern jest doprawdy imponująca. Jest ona wynikiem kwerend w licznych archiwach na Ukrainie, w Polsce, Izraelu i Stanach Zjednoczonych. W bogatej literaturze przedmiotu znajdują się prace wydane po angielsku, rosyjsku, ukraińsku, jidysz, hebrajsku i polsku. Praca wydana jest bardzo starannie i zawiera jedynie nieliczne błędy stylistyczne i usterki. Dodatkowym atutem książki są z pewnością archiwalne ilustracje.
Recenzowana książka pozwala czytelnikowi zejść z dachu domu Tewje Mleczarza, bohatera powieści Szolema Alejchema, i spojrzeć na sztetl z innej historycznej perspektywy. Z pewnością jest to obowiązkowa lektura dla osób interesujących się historią i kulturą Żydów i wejdzie do ich kanonu lektur obowiązkowych. Czytelników zmylić może jedynie tytuł pracy Shterna. W oryginale brzmi on: „The Golden Age of Shtetl. A new history of Jewish Life in Eastern Europe”, co przetłumaczyłbym jako „Złoty wiek sztetlu. Nowa historia żydowskiego życia w Europie Wschodniej”. Oryginalny tytuł wydaje mi się być bardziej adekwatny niż ten zaproponowany przez polskiego wydawcę. Na zakończenie można dodać, że oprócz pracy historyka, Shtern jest również artystą i w wydaniu zaproponowanym przez Princeton University Press czytelnik może zapoznać się z jego rysunkami.
Redakcja: Michał Przeperski
