Wyzwolenie obozu koncentracyjnego Holýšov
Wyzwolenie obozu koncentracyjnego Holýšov – zobacz też: Więźniarki z Ravensbrück - piekło żeńskiego obozu koncentracyjnego
Brygada Świętokrzyska - odznaka powojenna (fot. Topory, domena publiczna). Holýšov to miasto znajdujące się w kraju pilzneńskim, w zachodniej części Republiki Czeskiej, które w 1938 r. zostało włączone do Rzeszy. Niemcy przekształcili miejscową szklarnię na zakład zbrojeniowy (Metalwerke Holleischen). Pracowało w nim wg różnych danych od 6 do 10 tysięcy robotników przymusowych z krajów okupowanych. Powstały w 1944 r. obóz Holýšov był filią KL Flossenbürg.
Dlaczego Brygada Świętokrzyska przemaszerowała na zachód i znalazła się na terenie Czech? Trzeba przypomnieć plany operacyjne Narodowych Sił Zbrojnych w styczniu 1944 r. Wobec postępującej ofensywy Armii Czerwonej i idącej za nią groźby sowietyzacji Polski, Komenda Główna NSZ opracowała plan zorganizowania trzech grup operacyjnych: „Śląsk”, „Pomorze” i „Zachód”. Ich zadaniami były: stopniowe zajmowanie ziem, z których wycofywały się wojska niemieckie, tj. Śląsk, Pomorze, Prusy Wschodnie i ziemia lubuska, wyzwalanie obozów jenieckich i obozów dla robotników przymusowych oraz zorganizowanie polskiego wojska i administracji cywilnej na terenach wyzwolonych z niemieckiej okupacji.
Jakie były dalekosiężne cele NSZ w tym zakresie? Celami były: ewakuacja głównych oddziałów NSZ z terenów kontrolowanych przez Sowietów, zajęcie Szczecina, Wrocławia i ziem zachodnich z granicą opartą na liniach Odry i Nysy Łużyckiej, przerzucenie na te tereny sił NSZ, innych organizacji konspiracyjnych i polskich ochotników z wyzwolonych obozów niemieckich oraz zorganizowanie na zajętych obszarach polskiej armii, administracji cywilnej i ośrodków władzy, celem stworzenia polityki faktów dokonanych przed aliantami zachodnimi i Sowietami. Władzę miał sprawować Komitet Polityczny Organizacji Polskiej z siedzibą w Szczecinie lub we Wrocławiu.
W czerwcu 1944 r., na rozkaz komendanta Okręgu V Kielce NSZ mjr. NN ps. „Olgierd Mirski”, „Kordian”, na Kielecczyźnie nastąpiła koncentracja kilku oddziałów partyzanckich NSZ: kpt. Władysława Kołacińskiego ps. „Żbik”, por. Stanisława Grabdy ps. „Bem”, ppor. Edmunda Dachtery ps. „Bopp”, NN ps. „Ścibor”, pchor. Kazimierza Nowaka ps. „Łoś” i por. Henryka Figuro-Podhorskiego ps. „Step”. 18 czerwca 1944 r. został sformowany 204. Pułk Piechoty Ziemi Kieleckiej, dowodzony przez mjr Eugeniusza Kernera ps. „Kazimierz”. Liczba żołnierzy wahała się od 450 do 500. Pułk prowadził walki na Kielecczyźnie z Niemcami i partyzantką komunistyczną. Po stronie niemieckiej zginęło 74 żołnierzy, z kolei po stronie polskiej zginęło 8 żołnierzy NSZ, a kilkunastu zostało rannych. Partyzantom udało się zdobyć sporą ilość broni, amunicji oraz ekwipunku.
Żołnierze Brygady Świętokrzyskiej podczas parady w 1945 r. (domena publiczna). Brygada Świętokrzyska oficjalnie powstała 11 sierpnia 1944 r. Była formacją wchodzącą w skład NSZ-ZJ, czyli niescalonej z Armią Krajową części Narodowych Sił Zbrojnych. Stan osobowy formowanej jednostki liczył ok. 850 żołnierzy. Dowództwo Brygady objął płk Antoni Szacki ps. „Bohun”, „Dąbrowski”, adiutantem dowódcy był por. Stanisław Zbigniew Sikorski ps. „Zygmunt”, zastępcą dowódcy był mjr Władysław Marcinkowski ps. „Jaxa”, a szefem sztabu mjr Leonard Zub-Zdanowicz ps. „Ząb”. Kapelanem był ks. kpt. Franciszek Błaż ps. „Mróz”. Pułki 202. i 204. składały się z I i II batalionów, podzielonych po trzy kompanie. Na początku istnienia Brygada miała na stanie 1 działo przeciwpancerne, 5 ciężkich karabinów maszynowych, 25 ręcznych karabinów maszynowych, 50 karabinów ręcznych, 320 piatów, 2 karabiny przeciwczołgowe i 1500 granatów ręcznych. Z biegiem czasu zapotrzebowanie na broń było sukcesywnie zaspokajane poprzez zdobywanie uzbrojenia, umundurowania oraz wyposażenia podczas akcji bojowych przeciwko Niemcom, komunistycznym partyzantom z Armii Ludowej oraz sowieckim skoczkom spadochronowym.
Szacuje się, że w okresie od sierpnia do grudnia 1944 r. Brygada stoczyła około 20 bitew oraz dziesiątki potyczek z Niemcami, Sowietami i Armią Ludową, a także zwalczała bandy rabunkowe. Straciła ok. 20 zabitych i 50 rannych żołnierzy. Spośród akcji przeciw komunistom należy wymienić m.in.: rozbicie połączonych sił AL i Batalionów Chłopskich pod Skrobaczowem 17 lipca 1944 r., rozbrojenie grupy AL Jana Okrutnego ps. „Zaręba” między Olesznem a Lasocinem 24 sierpnia 1944 r., likwidację grupy AL Tadeusza Grochala ps. „Tadek Biały” oraz sowieckich wywiadowców pod dowództwem kpt. Iwana Karawajewa pod Rząbcem 8 września 1944 r., likwidację grupy AL Stanisława Wilka ps. „Sarna” w rejonie Sekurska 13 października 1944 r. i zniszczenie dowodzonej przez lejtnanta Wasyla Lukianowicza Tichonina ps. „Wasyl” grupy Sowietów z oddziału NKWD „Awangarda” we wsi Krzelów 18 grudnia 1944 r.
Wśród akcji przeciwko Niemcom warto wymienić: starcie z niemieckim oddziałem zwiadowczym wspieranym przez pociąg pancerny w rejonie wsi Kaniów i Jasiów 27 sierpnia 1944 r., wspólną walkę Brygady i Armii Krajowej pod Radoszycami 1 września 1944 r., potyczkę z turkmeńskim oddziałem Ostlegionen pod Raszkowem 12 września 1944 r., bitwę pod Cacowem stoczoną 20 września 1944 r. przeciwko ok. 500-osobowemu oddziałowi niemieckiemu złożonemu z żołnierzy Luftwaffe i żandarmów, starcie z ok. 120-osobowym oddziałem niemieckiej straży granicznej pod wsią Krępa 12 listopada 1944 r. oraz starcie z oddziałem Niemców i prawdopodobnie Legionu Turkmeńskiego pod Marcinkowicami 20 grudnia 1944 r.
Były obóz koncentracyjny Holýšov (fot. Albert Miskiewicz, CC BY-SA 4.0). 8 stycznia 1945 r., na mocy rozkazu wydanego 2 stycznia 1945 r. przez dowódcę Brygady, została przeprowadzona reorganizacja Brygady Świętokrzyskiej. Podzielono ją na trzy pułki: Nadwiślański (dowódca: p.o. kpt. „Step”), Świętokrzyski (dowódca: p.o. mjr Henryk Karpowicz „Rusin”) i Jasnogórski (dowódca: p.o. kpt. NN ps. „Jerzy”). Wówczas stan osobowy Brygady liczył ok. 1000 żołnierzy.
13 stycznia 1945 r. płk „Bohun” otrzymał od Komendy Głównej NSZ rozkaz wycofania się na Śląsk. Sytuacja na froncie rozwinęła się w dynamicznym tempie. Dzień wcześniej Armia Czerwona rozpoczęła ofensywę i stopniowo zajmowała ziemie polskie, więc ponowne przejście do konspiracji było niemożliwe. Istniała realna groźba późniejszej rozprawy z Brygadą ze strony Sowietów i polskich komunistów. Po 14 stycznia 1945 r., kiedy Brygada stoczyła ciężkie walki z Niemcami w rejonie Pogwizdowa i podjęła kilka nieudanych prób sforsowania Pilicy, płk „Bohun” uzyskał zgodę na przejście Brygady przez most w zamian za wypuszczenie kilkunastu niemieckich jeńców. 16 stycznia 1945 r. pod Koziegłowami Brygada przeszła wzdłuż umocnień niemieckich, a dwa dni później osiągnęła przedmieście Lublińca. 19 stycznia 1945 r. oddziały NSZ przekroczyły dawną granicę polsko-niemiecką. Dowództwo Brygady mogło prowadzić marsz na Zachód wchodząc lokalnie w stan niewojowania z Niemcami, co później stało się powodem do oskarżeń o kolaborację. Nie można jednak uznać tych działań za kolaborację, ponieważ były to lokalne porozumienia taktyczne.
Polecamy e-book Darii Czarneckiej – „Przewodnik po Polskim Państwie Podziemnym 1939-45”
Orzełek z 204 Pułku Piechoty Brygady Świętokrzyskiej NSZ z wizerunkiem Matki Boskiej (fot. Sjam2004, CC0 1.0 Universal (CC0 1.0) Przekazanie do Domeny Publicznej). Warto zaznaczyć, że Niemcy mieli interes w tak prowadzonej polityce wobec Brygady Świętokrzyskiej. Chcieli wykorzystać ją do walki z Sowietami, na co dowództwo Brygady nie wyraziło zgody, argumentując odmowę partyzanckim charakterem jednostki, niedoborem wyposażenia i uzbrojenia oraz brakiem doświadczenia w walce na froncie. Dodatkowo Niemcy wywierali naciski m.in. poprzez groźby rozbrojenia i zniszczenia polskiej jednostki. 22 lutego 1945 r. Brygada wkroczyła do Czech i przebywała tam do maja 1945 r. Pobyt w Czechach wykorzystano na założenie tajnych skrzynek kontaktowych, później wykorzystywanych do łączności z Polską, ćwiczenia wojskowe, szkolenia, wysłanie kurierów z misją złożenia raportów do Naczelnego Wodza, gen. Władysława Andersa, i polskiego rządu emigracyjnego w Londynie oraz nawiązanie kontaktu z czeskim ruchem oporu.
Po nawiązaniu kontaktu z Czechami w kwietniu 1945 r. zarządzono dalszy marsz, zakończony w miejscowości Všekary pod Holýšovem. 30 kwietnia 1945 r. został wysłany patrol pod dowództwem kpt. Stefana Celichowskiego „Skalskiego” – dotarł on po dwóch dniach do Amerykanów. 2 maja 1945 r. doszło do spotkania żołnierzy Brygady z żołnierzami 23. Pułku Piechoty z 2. Dywizji Piechoty US Army. Polacy przekazali informacje o rozpoznanym przez Brygadę stanie sił niemieckich, ich punktach oporu i składach amunicji oraz zgłosili gotowość Brygady do współdziałania. 3 maja 1945 r. lotnictwo amerykańskie zbombardowało wskazane przez Polaków cele.
4 maja 1945 r. dowództwo Brygady Świętokrzyskiej przy współpracy z czeskim podziemiem otrzymało dokładny plan obozu Holýšov, informacje o składzie załogi obozu i rozmieszczeniu stanowisk ciężkich karabinów maszynowych. Dzięki pozyskanym informacjom płk „Bohun” postanowił zaatakować obóz 5 maja o godzinie 12:00, a pogotowie alarmowe zarządził od godziny 06:00. 5 maja 1945 r. nad ranem ppłk „Ząb” przyprowadził do dowódcy Brygady delegację mieszkańców Holýšova, która poprosiła Polaków o przełożenie planów wyzwolenia obozu z obawy przed represjami niemieckimi. Czesi sądzili, że obecnie armia amerykańska nie jest w stanie przełamać linii frontu i najwcześniej za kilka tygodni można się spodziewać żołnierzy US Army. „Bohun” w odpowiedzi oświadczył, że nie ma możliwości przesunięcia akcji na późniejszy termin i zrealizuje ją zgodnie z planem.
5 maja 1945 r., o godzinie 11:30, po wystrzeleniu zielonej rakiety, oddziały Brygady ruszyły do działania. I batalion Pułku Nadwiślańskiego unieszkodliwił dwa bunkry, zajął fabrykę i ubezpieczał resztę Brygady od strony Pilzna. Siły II batalionu, pod dowództwem mjra Henryka Karpowicza „Rusina”, przedostały się na dziedziniec obozu i zaskoczyły spożywającą posiłek załogę. W wyniku akcji wzięto do niewoli łącznie 215 członków SS: mężczyzn i kobiet. Pojmani Niemcy zostali później odprowadzeni do tymczasowego obozu jenieckiego we Všekarach, a następnie przekazani Amerykanom. Dwóch żołnierzy NSZ zostało rannych. Zdobyto ciężkie i ręczne karabiny maszynowe, pistolety maszynowe, granatniki, granaty ręczne oraz dużą ilość amunicji do różnych rodzajów broni. Uwolniono ok. tysiąca więźniarek różnych narodowości, w tym 400 Francuzek, 167 Polek i 280 Żydówek. Żydówki były więzione w osobnych barakach otoczonych drutem kolczastym pod napięciem. Baraki te miały zostać podpalone przez Niemców w momencie zbliżenia się wojsk amerykańskich do obozu w Holýšovie na odległość 20 kilometrów.
6 maja 1945 r. żołnierze Brygady w miejscowości Staňkov nawiązali kontakt taktyczny z żołnierzami 23. i 38. Pułku Piechoty z 2. Dywizji Piechoty US Army. Wspólnymi siłami Polacy i Amerykanie zajęli kwaterę sztabu niemieckiej XIII Armii oraz wzięli do niewoli dwóch generałów, 70 wyższych oficerów i 500 żołnierzy. Zdobyto również rozkazy sztabu, według nich Niemcy planowali stworzenie nowej linii obrony w rejonie Holýšov-Všekary. Dzień później płk „Bohun” i ppłk „Ząb” udali się do sztabu 2. DP w Staňkov. Dowódca dywizji pierwotnie zażądał złożenia broni przez Brygadę Świętokrzyską i oczekiwania na dalsze rozkazy. Dopiero po rozmowie telefonicznej z wyższym dowództwem US Army sytuacja się uspokoiła. Brygada Świętokrzyska została uznana za jednostkę aliancką, której przysługują prawa kombatanckie. Amerykanie dodatkowo wyposażyli ją w racje żywnościowe dla dwóch tysięcy ludzi.
Żołnierze amerykańskiej 2. Dywizji Piechoty w Czechach (fot. LiberationFestival, domena publiczna). Warto w tym miejscu wspomnieć o dwóch ważnych wydarzeniach, związanych z wyzwoleniem obozu w Holýšovie. Pod koniec maja 1945 r. więźniarki zorganizowały dwie uroczystości. W pierwszej kobiety z Polski przekazały płk „Bohunowi” książeczkę w kształcie serca wykonaną z obozowych pasiaków, w środku której znajdowały się numery obozowe uwolnionych Polek. Druga uroczystość miała charakter międzynarodowy – oprócz więźniarek innych narodowości wzięli w niej udział delegaci misji wojskowych i cywilnych z Belgii, Holandii, Węgier i wielu innych państw.
18 sierpnia 1950 r. dowódca Brygady, płk Antoni Szacki ps. „Bohun”, został aresztowany przez francuską żandarmerię i osadzony w więzieniu San Michael w Tuluzie. Spowodowane było to naciskiem władz PRL na władze Francji, by te wydały „Bohuna”. Komuniści oskarżali go o kolaborację z Niemcami, zbrodnie wojenne i zwalczanie środowisk lewicowych na terenie okupowanej Polski. Sześć dni po aresztowaniu, 24 sierpnia 1950 r., płk „Bohun” stanął przed sądem francuskim. Sąd oczyścił oskarżonego z zarzutów i nie zgodził się na jego ekstradycję do Polski. W obronie „Bohuna”, oprócz gen. Władysława Andersa, gen. Stanisława Maczka, organizacji polonijnych i polskiego rządu emigracyjnego, stanęły również żydowskie więźniarki z obozu w Holýšovie.
Bibliografia:
- Brzoza Czesław, Od Miechowa do Coburga. Brygada Świętokrzyska Narodowych Sił Zbrojnych w marszu na zachód, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2004, nr 3/1.
- Detka Kamil, Militarne i polityczne aspekty funkcjonowania Brygady Świętokrzyskiej NSZ w latach 1944-1945 i powojenne losy jej żołnierzy, „Zeszyty Historyczne – Kombatanci Ziemi Świętokrzyskiej” 2018, z. 5.
- Gniadek-Zieliński Michał, Narodowe Siły Zbrojne 1942-1947, Capital, Warszawa 2017.
- Jaxa-Maderski Jerzy, Na dwa fronty. Brygada Świętokrzyska NSZ przeciwko Niemcom, Sowietom i komunistom, Oficyna Wydawnicza Mireki, Kraków 2013.
- Szacki Antoni, Byłem dowódcą Brygady Świętokrzyskiej NSZ. Pamiętnik dowódcy, wspomnienia żołnierzy, dokumenty, Oficyna Wydawnicza Mireki, Warszawa-Kraków 2014.
- W marszu i boju. Z walk i przeżyć partyzanckich żołnierzy Brygady Świętokrzyskiej NSZ, red. Karol Wołek, Fundacja im. Kazimierza Wielkiego, Lublin 2018.
- „Zeszyty do Historii Narodowych Sił Zbrojnych” 1964, z. 3.
Redakcja: Paweł Czechowski
