Wschodnie Mazowsze: zabytki i miejsca, które warto zobaczyć
Wschodnie Mazowsze: zabytki i miejsca – zobacz też: 8 miejsc w Szczecinie, które warto odwiedzić
Historyczne Mazowsze miało trochę inny zasięg niż dzisiejsze województwo mazowieckie. Jego wschodnią granicę wyznaczały ziemie liwska, nurska, łomżyńska i wiska, położone nad Liwcem, Bugiem i Narwią i graniczące od wschodu z Podlasiem. W średniowieczu stanowiły one pogranicze polsko-litewskie, w czasach Rzeczpospolitej Obojga Narodów to przez nie przebiegał szlak z Warszawy do Wilna, a w czasie zaborów znalazły się pod władzą Rosji. Tereny te, połączone m.in. wspólną historią, mają więc swoją niezaprzeczalną specyfikę.
Liw – graniczny zamek
Podróż po historycznych obiektach wschodniego Mazowsza warto zacząć od miejscowości Liw, leżącej nad rzeką Liwiec, wyznaczającą granice z Podlasiem. Dziś to niewielka wieś położona w pobliżu podlaskiego już Węgrowa, dawniej był to jednak ważny ośrodek miejski wschodniego pogranicza mazowieckiego, korzystający z bliskości Rusi i Wielkiego Księstwa Litewskiego i będący stolicą ziemi liwskiej. O Liwie mówią już dokumenty XIV-wieczne, do lokacji miasta doszło jednak dopiero ok. 1421 roku. W XV i XVI wieku miasto rozwijało się dzięki położeniu nad rzeką oraz handlowi zbożem. Wojny II połowy XVII i początków XVIII wieku spustoszyły jednak miasteczko, które powoli traciło swoje znaczenie. Przypieczętowaniem tego losu był okres po powstaniu styczniowym, gdy w ramach kary Liw pozbawiono praw miejskich. Dziś pozostałością dawnych czasów, w których istniały dwa miasta – Liw Stary i Liw Nowy – jest tradycja wyboru dwóch sołtysów współczesnej wsi.
Zamek w Liwie (fot. Bladyniec, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0). Symbolem Liwu jest gotycki zamek książąt mazowieckich, a właściwie jego pozostałości – majestatyczna wieża bramna i relikty murów obwodowych. Twierdza powstała w latach 20. XV wieku z inicjatywy księcia warszawskiego Janusza I Starszego, jednego z najwybitniejszych władców średniowiecznego Mazowsza. To właśnie z osady przyzamkowej rozwinęło się przyszłe miasto. Przebudowy obiektu dokonano w latach 20. i 30. XVI wieku, czyli w czasach władania w Liwie księżnej Anny Mazowieckiej, ostatniej przedstawicielki tej linii piastowskiej. Zamek został spalony przez Szwedów w 1657 roku i w czasie III wojny północnej i od tamtego czasu pozostała nieodbudowany. Niewielkich prac doczekał się w dwudziestoleciu międzywojennym, większych zaś… w czasie II wojny światowej, kiedy to lokalny społecznik Otto Warpechowski przekonał Niemców, że była to twierdza krzyżacka. Dopóki kłamstwa nie wykryto okupanci wstrzymali pozyskiwanie cegieł z obiektu, zabezpieczyli ruiny i rozpoczęli rekonstrukcję wieży. Obecnie na zamku w Liwie znajduje się ekspozycja muzealna (m.in. uzbrojenia), a obiekt jest gospodarzem licznych imprez rekonstruktorskich.
Nur – miasteczko nad Bugiem
Podobną historię ma też położony nieco na północny-wschód i leżący nad Bugiem Nur, będący centrum ziemi nurskiej. Miasto zostało założone w pierwszych dziesięcioleciach XV wieku i w kolejnych dekadach rozwinęło się gospodarczo. Potwierdzeniem tego był przywilej Zygmunta Augusta zwalniający z ceł towary spławiane do Gdańska, co rozwinęło handel zbożem. Nur był też miejscem odbywania się sejmiku ziemskiego. Jednak w czasie potopu szwedzkiego miasto zostało poważnie zniszczone, w wyniku czego zaczęło tracić swoje znaczenie na rzecz położonej nieco dalej na północny-zachód Ostrowi Mazowieckiej.
Małomiasteczkowa zabudowa Nuru (fot. Mzopw, domena publiczna). XIX wiek to okres spadku roli Nuru w regionie. 22 maja 1831 roku pod miejscowością miała miejsce zwycięska bitwa wojsk polskich pod dowództwem gen. Tomasza Łubieńskiego nad Rosjanami dowodzonymi przez gen. Karla Tolla. W 1869 roku, w wyniku represji po powstaniu styczniowym, Nur stracił prawa miejskie i do dzisiaj pozostaje wsią. Do dziś świadectwem dawnej historii jest zachowany późnośredniowieczny miejski układ przestrzenny. Od XVIII wieku Nur zamieszkiwała społeczność żydowska, która do drugiej wojny światowej stanowiła istotny odsetek mieszkańców miejscowości – śladem jej istnienia są ruiny cmentarza. Atrakcją jest też oczywiście przepływający w pobliżu Bug.
Kup e-booka „Z historią na szlaku. Zabytki w Polsce, które warto zobaczyć”:
Dostępna jest także druga część e-booka!
Różan – twierdza nad Narwią
Funkcję stolicy ziemi wchodzącej w skład województwa mazowieckiego był też Różan, lokowany w 1378 roku. Miasto rozwinęło się na zachodnim brzegu Narwi, pełniąc tym samym strategiczną rolę. Pozostałością dawnej świetności jest kościół św. Anny – pierwotnie gotycki, ufundowany prawdopodobnie przez Annę Jagiellonkę w II poł. XVI wieku. Miasto było także licznie zamieszkiwane przez Żydów, którzy w okresie międzywojennym stanowili około połowy populacji Różana. Ich historię upamiętnia pomnik na dawnym kirkucie, którego teren wykupił jeden z dawnych żydowskich mieszkańców miasteczka.
Fort I twierdzy Różan (fot. Zala, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International). Wojskowe znaczenie przedmościa różańskiego zostało zauważone przez Rosjan na przełomie XIX i XX wieku. W 1902 roku rozpoczęto budowę twierdzy, składającej się z trzech fortów oraz dwóch redut ziemnych, zakończoną w 1910 roku. W lipcu 1915 roku armia carska broniła się tam przed Niemcami, którzy mimo wsparcia artyleryjskiego nie zdobyli twierdzy, forsując Narew na innym odcinku i zmuszając obrońców do wycofania się. Przed wybuchem II wojny światowej Polacy wzmocnili umocnienia schronami bojowymi, zniszczonymi w czasie działań wojennych. Po wojnie obiekty były różnie wykorzystywane – w Forcie III od 1961 roku powstało jedyne w kraju Krajowe Składowisko Odpadów Promieniotwórczych. Mimo to część umocnień pozostała widoczna.
Ostrołęka – miasto kilku bitew
Jednym z dwóch większych miast wschodniego (czy ściślej: północno-wschodniego Mazowsza) jest Ostrołęka, w latach 1975-1998 pełniąca funkcję stolicy województwa. Podobnie jak wiele innych ośrodków miejskich w tym rejonie, powstała w średniowieczu jako gród broniący granic księstw mazowieckich – pierwsze pojawienie się Ostrołęki w źródłach datowane jest na 1373 rok, kiedy to książę Siemowit III nadał miastu przywilej na wójtostwo. Położone nad Narwią miasto swój „złoty wiek” przeżywało w szesnastym stuleciu, w czasach intensywnego rozwoju gospodarczego pod zarządem królowej Bony. W kolejnych wiekach jego historia miała głównie militarny wymiar – zniszczyły je wojska szwedzkie w czasie potopu, w 1807 roku miała tu miejsce wielka bitwa francusko-rosyjska (upamiętniona na Łuku Triumfalnym w Paryżu), a w 1831 roku powstańcy listopadowi ponieśli klęskę w starciu z wojskami cara. Ostrołęka ucierpiała także w czasie I i II wojny światowej.
Odnowione wejście do mauzoleum bitwy pod Ostrołęką (fot. Piotrek91, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported). Do najważniejszych zabytków miasta należą jego świątynie – średniowieczna fara pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny i św. Mikołaja, przebudowana w połowie XVII wieku i w kolejnym stuleciu w stylu barokowym, a także pobernardyński kościół św. Antoniego Padewskiego z II połowy XVII wieku. XIX-wieczną historię miasta upamiętnia natomiast mauzoleum bitwy pod Ostrołęką, wybudowane na miejscu umocnień ppłk. Józefa Bema w dwudziestoleciu międzywojennym (zainaugurowane w stulecie bitwy z 1831 roku). Sam artylerzysta został tez upamiętniony popiersiem ustawionym na terenie miasta. W budynku XIX-wiecznej poczty swoją siedzibę ma natomiast Muzeum Kultury Kurpiowskiej.
Nowogród – spotkanie z Kurpiami
Północno-wschodnie Mazowsze to teren określany przez etnografów jako Kurpiowszczyzna, obejmujący obszar Puszczy Zielonej i Puszczy Białej. Zamieszkiwany był on od późnego średniowiecza przez osadników, którzy zajmowali się przede wszystkim gospodarką leśną – myślistwem, rybołówstwem, bartnictwem, smolarstwem, węglarstwem czy flisactwem. Wytworzyli oni przez to specyficzną kulturę, na którą składa się bogaty folklor i rzemiosło, a także m.in. gwara. Sami Kurpie, będąc czynszownikami królewskimi i biskupimi, zasłużyli się w historii Polski m.in. oporem wobec Szwedów oraz formowaniem oddziałów strzeleckich w czasie powstań narodowych. Miejscem, w którym można poznać kulturę tego ludu jest Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie. Został on stworzony w latach 20. XX wieku, uległ jednak zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Odbudowano go pod koniec lat 50. z inicjatywy założyciela, etnografa Adama Chętnika, którego imieniem uhonorowano placówkę. Dziś można zwiedzać tam kilkadziesiąt różnego rodzaju obiektów związanych z kulturą kurpiowską.
Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie (fot. Mzopw, domena publiczna). Sam Nowogród również posiada ciekawą historię. Położony kilkanaście kilometrów na wschód od Łomży, w miejscu ujścia Pisy do Narwi, był co najmniej od czasów wczesnopiastowskich ważnym punktem obronnym rejonu. W czasach Kazimierza Wielkiego stanął tu murowany zamek, nie zachowany do dzisiaj. Z XV wieku pochodzi też kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Nowogród, z racji znajdującego się tu mostu na Narwi, miał też znaczenie militarne w XX wieku – latem 1920 roku ochotnicy polscy bronili się tu przed bolszewicką kawalerią Gaja, a we wrześniu 1939 roku zacięte walki o miasto z Niemcami toczył 33 pułk piechoty. Pozostałością tej drugiej bitwy są schrony bojowe oraz cmentarz wojenny.
Polecamy e-book Izabeli Śliwińskiej-Słomskiej – „Trylogia Sienkiewicza. Historia prawdziwa”
Książka dostępna również jako audiobook!
Łomża – to nie Podlasie!
Choć dziś miasto to leży w województwie podlaskim, jest to bez wątpienia stary gród mazowiecki. Mowa oczywiście o Łomży, obecnie ponad 60-tysięcznym ośrodku, do 1998 roku stolicy województwa. Historię osadnictwa na tym obszarze datuje się już od końca pierwszego tysiąclecia naszej ery – w rejonie Góry Królowej Bony istnieć miał gród, którego pozostałości są do dzisiaj zachowane, na sąsiednim Wzgórzu Świętego Wawrzyńca miał zaś stać jeden z najstarszych kościołów na Mazowszu, według legendy założony przez św. Brunona z Kwerfurtu. Gród na terenie dzisiejszej Starej Łomży istniał do połowy XIII wieku, a w czasach Kazimierza Wielkiego wybudowano tu zamek. Pod koniec XIV stulecia główny ośrodek przeniesiono jednak na miejsce dzisiejszego miasta – stanął tu dwór książąt mazowieckich (przekształcony potem w zameczek królewski) oraz świątynie. W 1418 roku książę Janusz I nadał Łomży prawa miejskie. Okres rozwoju miasta przypadał na XVI wiek i czasy Zygmunta Augusta oraz Anny Jagiellonki, która przez pewien czas rezydowała właśnie w Łomży. W kolejnych dwóch wiekach miasto jednak podupadło, jego ponowny rozwój przypadł zaś na XIX wiek, kiedy to właśnie tu ulokowano stolicę województwa, a potem guberni. Położenie na szlaku z Rosji do Warszawy wpłynęło pozytywnie na rozwój tego ośrodka.
Katedra św. Michała w Łomży (fot. Arkadiusz Zarzecki, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0). Najważniejszym zabytkiem miasta położonego nad Narwią jest XVI-wieczna, późnogotycka katedra św. Michała, pierwotnie pełniąca funkcję kościoła farnego. Barok reprezentowany jest w Łomży przez kościół i klasztor ojców kapucynów z końca XVIII wieku, zaś przykładem stylu bizantyjskiego jest kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z 1877 roku, będący dawną cerkwią garnizonową. Ślad po ludności żydowskiej zamieszkującej miasto stanowią stary i nowy kirkut (Wielka Synagoga niestety nie przetrwała II wojny światowej). Architekturę świecką reprezentuje klasycystyczny ratusz na Starym Rynku, otoczony odbudowanymi po wojnie kamieniczkami. Miłośnicy militariów powinni natomiast odwiedzić pozostałości rozłożonej na obydwu brzegach Narwi twierdzy łomżyńskiej, wybudowanej przez Rosjan w latach 1887-1909 i bronionej przez Polaków w 1920 i 1939 roku.
Wizna – historyczny bastion
Położona na północno-wschodnim kresie Mazowsza Wizna to nazwa dobrze znana osobom choć trochę zainteresowanym II wojną światową. To właśnie w tym miejscu między 7 a 10 września 1939 roku oddziały SGO „Narew” pod dowództwem kpt. Władysława Raginisa zatrzymały uderzenie niemieckiej 10. Dywizji Pancernej z XIX Korpusu gen. Heinza Guderiana. Fortyfikacje broniące przeprawy przez Narew w rejonie Wizny, choć niedokończone, sprawiły pewne problemy atakującym, również dzięki postawie obrońców, stawiających opór przeważającemu nieprzyjacielowi. Po przełamaniu pozycji przez Niemców kpt. Raginis popełnił samobójstwo rozrywając się granatem. O obronie przypominają pozostałości schronów bojowych, pomnik żołnierzy SGO „Narew” oraz mural odwzorowany z autentycznego zdjęcia.
Pozostałości polskich fortyfikacji na Strękowej Górze pod Wizną (fot. Hiuppo, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0). Sama Wizna, będąca stolicą ziemi wiskiej, od czasów wczesnopiastowskich strzegła granicy mazowieckiej przed najazdami Litwinów i Jaćwingów. W latach 70. XIV wieku założono tu osadę, którą w 1382 roku książę Siemowit IV na dwadzieścia lat zastawił Krzyżakom. W 1435 roku doszło do lokacji Wizny na prawie chełmińskim, a w 1495 roku ziemia wiska stała się częścią Korony. Z miastem w XVI wieku związana była księżna Anna Mazowiecka, Bona Sforza i Anna Jagiellonka. Po powstaniu styczniowym Wizna straciła prawa miejskie na mocy carskiego dekretu. Śladem dawnej historii miejscowości jest kościół parafialny św. Jana Chrzciciela z 1500 roku, wybudowany w stylu gotyckim z charakterystycznym schodkowym szczytem.
