Województwo chełmińskie w XVI wieku okiem kartografii historycznej [MAPY]
Jeśli chcemy bliżej przyjrzeć się historii poszczególnych regionów czy też krain historycznych w Polsce, to początek epoki nowożytnej daje nam ku temu dobrą okazję. Z połowy XVI wieku zachowała się znaczna ilość dokumentów spisowych, np. lustracji dóbr królewskich czy też wizytacji dóbr biskupich, z których możemy czerpać szereg interesujących informacji o krajobrazie, gospodarce czy też życiu społecznym, kulturalnym i religijnym ludności zamieszkującej dane terytorium. Dość dobrze opracowane źródła historyczne pozwalają przyjrzeć się podziałom administracyjnym i kościelnym danego regionu, a także przybliżyć stosunki własnościowe panujące na badanym terenie.
Wskazane materiały stanowią istotne źródła informacji także z punktu widzenia kartografii historycznej. W oparciu o dostępne opracowania naukowe oraz dawne (nie mylić z historycznymi) mapy można dokonać próby odtworzenia przestrzeni geograficznej dużej części terytorium Polski. Współczesna kartografia i rozwój narzędzi geoinformacyjnych pozwalają coraz ciekawiej prezentować przeszłość historyczną regionów. Jedną z takich prób pokazania XVI-wiecznego świata jest województwo chełmińskie, dla którego opracowano kilka map tematycznych prezentujących położenie, ukształtowanie powierzchni, osadnictwo oraz (w wersji perspektywicznej) krajobraz, podziały administracyjne oraz podział kościelny.
Początki nowego województwa
Województwo chełmińskie jako jednostka administracyjna powstało po wygranej wojnie trzynastoletniej z Zakonem Krzyżackim w połowie XV wieku, w wyniku wcielenia części terytorium Prus do Królestwa Polskiego. Nowa jednostka administracyjna była województwem nadgranicznym i sąsiadowała od północnego-wschodu z zależnymi od Królestwa Polskiego Prusami Zakonnymi (później Książęcymi). Od północnego-zachodu województwo chełmińskie graniczyło z położonym za linią Wisły województwem pomorskim. Od zachodu i południa sąsiadowało z województwem inowrocławskim, którego składową była ziemia dobrzyńska.
Położenie województwa chełmińskiego w Rzeczpospolitej w poł. XVI wieku (aut. Marcin J. Sobiech / EXGEO Professional Map) Zobacz mapę w większej rozdzielczości
Ukształtowanie powierzchni
Obszar dawnego województwa chełmińskiego jest zróżnicowany pod względem ukształtowania powierzchni. Prawie cały region znajdował się w zasięgu ostatniego zlodowacenia (Wisły), które to pozostawiło po sobie świeży, młodoglacjalny krajobraz. Największą powierzchnię zajmują wysoczyzny morenowe urozmaicone płatami i szlakami sandrowymi. Na terenie dawnego woj. chełmińskiego można znaleźć dziesiątki wzgórz i pagórków morenowych (okolice Wąbrzeźna i Radzynia), kemów (okolice Golubia), wałów ozów (okolice Golubia i Chełmży) i głębokich rynien polodowcowych wypełnionych w dużej części przez wody jezior (Pojezierze Brodnickie). Powierzchnia terenu wznosi się nieznacznie z zachodu na wschód i dopiero za linią Drwęcy wysokości bezwzględne wyraźnie wzrastają.
Najwyżej wyniesiona część dawnego województwa znajduje się w jego północno-wschodniej części w obrębie Garbu Lubawskiego. (pow. 270 m n.p.m.). Najniżej położone miejsce znajduje się w dnie doliny Wisły w rejonie Wałcza (ok. 14 m n.p.m.). Rzeźba terenu od początku istnienia osadnictwa na tym terenie stanowiła czynnik stymulujący lub też hamujący rozwój osadnictwa. W strefach krawędziowych dolin rzecznych oraz rynien polodowcowych o wybitnych, naturalnych walorach obronnych, zakładano pierwsze grody i osady, z których rozwinęły się późniejsze wsie a w niektórych przypadkach całe miasta.
Ukształtowanie powierzchni województwa chełmińskiego w XVI wieku (aut. Marcin J. Sobiech / EXGEO Professional Map) Zobacz mapę w większej rozdzielczości
Kup e-booka „Z historią na szlaku. Zabytki w Polsce, które warto zobaczyć”:
Dostępna jest także druga część e-booka!
Krajobraz
Obszar województwa chełmińskiego charakteryzował się na większości obszaru falistą i pagórkowatą rzeźbą terenu, która nabierała dynamiki w obrębie dolin rzecznych Wisły, Drwęcy, Osy, Lutryny, Strugi Brodnickiej oraz Welu (część z tych dolin to zaadaptowane starsze rynny polodowcowe). Najwyższe izolowane wzniesienia występowały w okolicach m.in. Grudziądza (Strzemięcin, Zamek), Zakurzewa, Marzęcic na ziemi chełmińskiej oraz m.in. Leźna, Złotowa, Lubsztyna, Łążyna i Gutowa na ziemi lubawskiej.
W oparciu o materiały kartograficzne z przełomu XVIII i XIX wieku (mapa Prus Wschodnich Schröttera 1796-1802 oraz pomocniczo Topograficzna Karta Królestwa Polskiego z 1839 roku) odtworzono zasięg lasów w granicach województwa. Brak odpowiednio szczegółowych materiałów kartograficznych z wcześniejszych okresów uniemożliwia niestety określenia stanu zalesiania w XVI wieku, wobec czego historycy zmuszeni są posiłkować się materiałami późniejszymi. W każdym razie lasy zajmowały nie mniej niż 25% powierzchni województwa. Największą lesistością cechował się powiat michałowski, zajmujący wschodnią część województwa, gdzie udział lasów dochodził do 35%. W obrębie ziem zarządzanych przez miasto Toruń lasy stanowiły ok. 27%, natomiast sam powiat chełmiński cechował się ich udziałem na poziomie 23%. Obszar będący pod administracją biskupa chełmińskiego cechował się dużo niższą lesistością, nie przekraczającą 15%.
Należy zwrócić uwagę, że wody powierzchniowe znacząco zmieniły swoją powierzchnię od XVI wieku. Najwyraźniej zaznacza się nieuregulowany, roztokowy a częściowo anastomozujący charakter koryta Wisły. Rzeka ta płynęła wieloma odnogami, rozdzielonymi licznymi piaszczystymi lub częściowo utrwalonymi przez roślinność wyspami. Regulacja rzeki przez Prusy w okresie zaborów prawie zupełnie zatarła ten układ koryta, chociaż liczne wąskie i kręte jeziora w dnie doliny pozwalają na częściowe wyobrażenie sobie jej wyglądu. W przypadku wód stojących, na szczególną uwagę zasługują dwa najbardziej znane z tego obszaru osuszone zbiorniki wodne – stawy młyńskie na Strudze Młyńskiej (Trynce) w Kowalewie Pomorskim oraz Jezioro Zamkowe otaczające zamek w Radzyniu. Współcześnie po tych zbiornikach ale i setkach innych pozostały torfowiska i łąki.
Mapa krajobrazowa województwa chełmińskiego w XVI wieku, ujęcie perspektywiczne (aut. Marcin J. Sobiech / EXGEO Professional Map) Zobacz mapę w większej rozdzielczości
Osadnictwo
Określenie liczby ludności zamieszkującej obszar województwa chełmińskiego w XVI wieku nie jest sprawą prostą. Uważa się, że tereny te w poł. XVI wieku zamieszkiwało około 122 tys. osób. Sieć osadnicza województwa chełmińskiego reprezentowana była w tym czasie przez ponad 600 jednostek osadniczych, w tym 14 miast dla których posiadamy bardziej lub mniej precyzyjne informacje o liczbie ludności.
Największym miastem regionu był Toruń liczący około 15 000 mieszkańców i skupiający 12% liczby ludności całego województwa. Pozostałe miasta zamieszkiwało przeciętnie 1-2 tys. osób, chociaż w Chełmnie żyło w tym czasie około 3 000 mieszkańców. Pod względem zagęszczenia sieci osadniczej, powiat chełmiński był gęściej zasiedlony niż powiat michałowski. Na obszarze województwa można było także znaleźć obszary w większości zalesione i pozbawione stałych dużych osad: Pojezierze Brodnickie i Kotlina Toruńska.
Osadnictwo w województwie chełmińskim w XVI wieku (aut. Marcin J. Sobiech / EXGEO Professional Map) Zobacz mapę w większej rozdzielczości
Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!
Podział administracyjny
W pierwszych latach po utworzeniu województwa chełmińskiego jednostka ta stanowiła jeden duży powiat sądowy z siedzibą sądu ziemskiego w Chełmży. Druga połowa XVI stulecia przyniosła wyodrębnienie ze wschodniej części województwa osobnego powiatu michałowskiego, pozostawiając zachodnią i centralną część województwa w granicach powiatu chełmińskiego. W kolejnych wiekach podział ten się utrwalił i zaczęto zwyczajowo nazywać te tereny ziemią chełmińską i ziemią michałowską.
W obrębie województwa oprócz dwóch powiatów wydzielono także ziemie będące bezpośrednio w administracji miasta Torunia oraz stanowiące własność kapituły i biskupa chełmińskiego. Terytorium miasta Torunia obejmowało ziemi położone w obrębie zalesionej Kotliny Toruńskiej, wzdłuż koryta Wisły oraz tereny w okolicach Kiełbasina i Wypcza (eksklawy).
Dobra biskupie były jeszcze bardziej rozczłonkowane. Z komnat zamku biskupiego w Lubawie zarządzano wielkimi dobrami ziemskimi we wschodniej części województwa w kluczach kurzętnickim i lubawskim oraz położonymi na zachodzie województwa w okolicach miasta Chełmna. Mniejsze dobra ziemskie znajdowały się w bezpośrednim sąsiedztwie miast Chełmży i Wąbrzeźna oraz wsi Trzebcz Królewski, Morczyny, Dąbrowa Chełmińska, Płowęż, Zgniłobłoty, Drużyny i Mszano.
Mapa administracyjna województwie chełmińskiego w XVI wieku, ujęcie perspektywiczne (aut. Marcin J. Sobiech / EXGEO Professional Map) Zobacz mapę w większej rozdzielczości
Podział kościelny
Prawie całe województwo chełmińskie znajdowało się w granicach diecezji chełmińskiej, a jedynie ziemie zaliczane do tzw. klucza górzeńskiego stanowiły własność biskupa płockiego. Z ogólnej liczby 114 parafii aż 107 znajdowało się pod zwierzchnictwem biskupstwa z siedzibą w Lubawie (od 1257 roku).
Wielkość poszczególnych parafii była zróżnicowana i trudna do zmierzenia. Jeśli mierzyć wielkość parafii liczbą osad, to największymi były parafie w Radzyniu, Trzebczu Królewskim, Czarżach i Brodnicy skupiające ponad 15 miejscowości.
Największym zagęszczeniem sieci osadniczej w obrębie pojedynczej parafii charakteryzowały się Gronowo, Płużnica i Grzywna Biskupia.
Mapa podziału kościelnego województwa chełmińskiego w XVI wieku, ujęcie perspektywiczne (aut. Marcin J. Sobiech / EXGEO Professional Map) Zobacz mapę w większej rozdzielczości
Literatura
- Biskup Marian, Podziały administracyjne województwa chełmińskiego w drugiej połowie XVI w. [w:] Studia do dziejów Wielkopolski i Pomorza, t. I, z. 2, PWN, Poznań 1956.
- Mapa Prus Wschodnich Schröttera, 1796-1802
- Mikulski Krzysztof, Dzieje nowożytne [w:] Dzieje regionu kujawsko-pomorskiego, pod red. Andrzeja Radzimińskiego, TNOiK, UMWK-P, Toruń 2017, s. 234–301.
- Sobiech Marcin, Grodziska ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej w świetle analiz geoprzestrzennych, „Roczniki Geomatyki”, 11 (4), 2013, s. 81–92.
- Wysota Wojciech, Sobiech Marcin, Krawiec Arkadiusz, Mapa geologiczna utworów powierzchniowych 1:500 000 [w:] Internetowy Atlas Województwa Kujawsko-Pomorskiego, pod red. Zenona Kozieła, UWK-P, Toruń 2015 <[http://atlas.kujawsko-pomorskie.pl/]>.
Redakcja: Tomasz Leszkowicz
