Włodzimierz Lenin – rewolucjonista i dyktator

Włodzimierz Lenin – zobacz też: Narodziny ideologii bolszewickiej i jej rozwój do 1917 roku

Młody Władimir Iljicz Uljanow (zdjęcie wykonane ok. 1887 roku) (domena publiczna)

Włodzimierz Lenin, a właściwie Władimir Iljicz Uljanow, urodził się 22 kwietnia 1870 roku w Symbirsku. Przyszły pierwszy przywódca Rosji radzieckiej był synem Marii Aleksandrownej Blank, córki nawróconego na prawosławie Żyda i Ilji Nikołajewicza Uljanowa, podziwiającego cara Aleksandra II nauczyciela i przedstawiciela postępowej jak na tamte czasy klasy średniej. Włodzimierz był trzecim dzieckiem Marii i Ilji – sześć lat przed jego narodzinami na świat przyszła Anna, a dwa lata później Aleksander, który przez długi czas stanowił wzór dla młodego Lenina. Kolejne dzieci w domu Uljanowów to Olga (1871), Nikołaj (1873), Dmitrij (1874) i Maria (1878). W późniejszych latach właśnie wśród sióstr Włodzimierz znalazł oddane współpracowniczki. Anna i Maria działały z nim na rzecz rewolucji, były wielokrotnie aresztowane za przemyt agentów podziemia i socjalistycznej prasy, a po rewolucji objęły funkcje w radzieckim reżimie.

Próżnym wysiłkiem jest poszukiwanie w dzieciństwie twórcy leninizmu jakichkolwiek zapowiedzi późniejszych losów. Odebrał wychowanie standardowe dla swojej pozycji klasowej oraz czasów, w których żył, a wyróżniał się jedynie pilnością, która miała przełożenie na jego wyniki w szkole.

Krótko przed szesnastymi urodzinami Włodzimierza w wyniku udaru mózgu zmarł jego ojciec (1886), co stanowiło zaledwie preludium kolejnych ciosów spadających na szczęśliwą dotąd rodzinę. Rok później, wraz z czterema innymi studentami Uniwersytetu Petersburskiego, stracono przez powieszenie Aleksandra. Dotychczasowy wzór Włodzimierza został skazany za usiłowanie zabójstwa cara – zaprojektował i pomógł stworzyć bomby. Potrzebny do ich zdetonowania kwas azotowy podobno zakupił sam Józef Piłsudski, a jego brat Bronisław miał go przemycić. Co do roli odegranej przez braci Piłsudskich w spisku na życie cara nie ma zgody wśród historyków, jednak faktem jest, że obaj nie uniknęli kary za swoje antycarskie wystąpienie.

Śmierć najstarszego syna i brata stała się nie tylko źródłem rodzinnej rozpaczy, ale także doprowadziła do izolacji Uljanowów w kręgach towarzyskich Symbirska. W tych wydarzeniach część badaczy losów Lenina upatruje powodów jego nieprzejednanej wrogości do burżuazji. Stracenie Aleksandra skierowało Włodzimierza ku radykalnej literaturze politycznej, co stanowiło zarzewie jego późniejszych antycarskich wystąpień i skrajnych postaw.

Włodzimierz Iljicz Lenin (1870-1924), zdjęcie wykonane ok. 1916 r. w Szwajcarii.

Pomimo tragicznych wydarzeń Uljanow nie porzucił nauki i ukończył ze złotym medalem gimnazjum klasyczne. W 1887 roku, zwolniony z obowiązkowej służby wojskowej jako najstarszy syn i jedyny żywiciel rodziny, rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Kazańskim. Nie został jednak zbyt długo w murach uczelni. Jako student szybko nawiązał kontakty z rewolucjonistami i zaczął swoją działalność polityczną. W grudniu 1887 roku młody Uljanow wraz z innymi studentami wziął udział w pokojowej demonstracji, za co wydalono go z uczelni. Na tym jego kłopoty się jednak nie skończyły. Został zesłany do Kokuszkina, dokąd podążyła za nim matka. Maria Aleksandrowna wykorzystując dawne znajomości bezskutecznie próbowała wpłynąć na decydentów, aby przywrócili jej syna na studia. Włodzimierz, pozbawiony możliwości kształcenia, sam dobierał sobie lektury i tak trafił na książkę, która odmieniła jego życie, a mianowicie „Co robić” Nikołaja Czernyszewskiego – pozycja ta ukształtowała całe pokolenie rewolucjonistów. Czernyszewski stał się idolem Włodzimierza, a Rachmietow (bohater powieści) swoistym wzorem do naśladowania.

Nie tylko lektury zajmowały czas relegowanego studenta. Spacery, w trakcie których podziwiał naturę, wiejskie życie oraz ćwiczenia fizyczne stanowiły przerywniki w procesie samokształcenia. Pod wpływem matki Włodzimierz tworzył pisma z prośbami o wstawiennictwo w swojej sprawie i dzięki temu mógł w końcu wrócić do Kazania. Po powrocie Uljanow przyłączył się do grupy marksistów i po raz pierwszy zaczął czytać prace Karola Marksa. Przeciwna politycznym działaniom syna Maria Aleksandrowna namówiła go do podejścia do egzaminów prawniczych w trybie eksternistycznym na Uniwersytet Petersburski. Włodzimierz zdał je z wyróżnieniem i tym samym został prawnikiem podlegającym stałej obserwacji Ochrany.

Przez kolejne lata Uljanow kontynuował karierę prawniczą, a w 1893 roku przeprowadził się do Petersburga. Tutaj zaangażował się przede wszystkim w działalność socjalistyczną, pisząc do wydawanych poza cenzurą tytułów i wygłaszając mowy na tajnych zebraniach. W Petersburgu poznał Nadieżdę Krupską, marksistkę, którą poślubił w 1898 roku. Zanim jednak do tego doszło, zapał Włodzimierza pchnął go poza granice Rosji. Studiując historię ruchu socjalistycznego i nawiązując kontakty z działaczami z innych krajów, odwiedził Szwajcarię, Francję i Niemcy. W 1895 roku wrócił do ojczyzny i po krótkim czasie założył Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej, marksistowską organizację rewolucyjną, jednak już w grudniu tego samego roku został aresztowany.

Nadieżda Krupska w 1895 r. (domena publiczna).

W więzieniu spędził kilkanaście miesięcy, aż do lutego 1897 roku, a czas ten wykorzystał między innymi na pisanie swojej pierwszej książki pt. „Rozwój kapitalizmu w Rosji”. 29 stycznia 1897 roku Włodzimierza skazano na trzy lata zesłania na Syberii, gdzie wyruszył po zwolnieniu z więzienia 13 lutego. Ostatecznie na zesłaniu dołączyła do niego Nadieżda, z którą śledził rozwój marksizmu w Niemczech oraz tłumaczył na język rosyjski obcojęzyczne prace z zakresu historii związków zawodowych. Wtedy też zakończył prace nad „Rozwojem kapitalizmu w Rosji” (1899), który podpisał pseudonimem „Ilin”.

Bezpośrednia kara Uljanowa zakończyła się w styczniu 1900 roku, jednak jako były zesłaniec miał bardzo ograniczone możliwości swobodnego wyboru miejsca zamieszkania – nie mógł osiedlić się w żadnym dużym, czy akademickim mieście. Rok później Włodzimierz po raz pierwszy podpisał się nazwiskiem Lenin – zrobił to w liście do Gieorgija Plechanowa. Nie ma żadnych wiarygodnych informacji, dlaczego wybrał akurat to miano z dziesiątków innych, którymi posługiwał się prowadząc swoją rewolucyjną krucjatę.

Polecamy e-book Mateusza Kuryły – „Powaby totalitaryzmu. Zarys historii intelektualnej komunizmu i faszyzmu”

Lenin bez zarostu i w ubraniu robotniczym w czasie ukrywania się w 1917 roku (domena publiczna).

Okres od zwolnienia z zesłania do 1905 roku to czas, kiedy Lenin kontynuował prace na rzecz rewolucji oraz przeniósł się do Monachium. Działając na rzecz utworzonej bez jego udziału Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, Włodzimierz zaangażował się w redakcję pisma „Iskra”, organu partii. Na łamach gazety swoje wywrotowe treści publikował nie tylko sam Lenin, ale także między innymi Róża Luksemburg i Lew Trocki, który nawiązał ściślejszą współpracę z Włodzimierzem. W wyniku działań policji i obawy przed aresztowaniem redakcja „Iskry” przeniosła się do Londynu w 1902 roku.

Na ten rok przypadł także rozłam w partii na mienszewików i bolszewików – był on skutkiem konfliktu pomiędzy Leninem, a Julijem Martowem podczas II Zjazdu SPRR. Uljanow stał na stanowisku, że partia potrzebuje silnego i kontrolującego wszystkich członków przywództwa, z czym Martow się nie zgadzał. Sprzeciw mienszewików wobec woli Lenina stał się przyczyną oskarżeń ich o zdradę i traktowaniem w kategoriach wrogów bolszewików. W 1902 roku Uljanow wydał także pracę „Co robić”, swoisty instruktaż dla rosyjskich socjalistów zawierający cele i zadania przed nimi stawiane.

W kolejnych latach Lenin wraz ze swoimi stronnikami zaangażował się w kolejne polemiki i konflikty w łonie samej partii, a wydarzenia w Rosji obserwował z zagranicy. W tym okresie dały o sobie znać coraz bardziej radykalne poglądy przyszłego wodza Rosji. Informacje o krwawej niedzieli ze stycznia 1905 roku, podczas której brutalnie spacyfikowano pokojową demonstrację w Petersburgu, zastały Włodzimierza i Nadieżdę w Genewie. Wydarzenie to jest uznawane za symboliczny początek rewolucji 1905 roku. Pomimo, że Lenin dążył do buntu rosyjskiego chłopstwa, wiadomości z ojczyzny wprawiły go w osłupienie – sam nie podjął żadnych znaczących kroków. Po latach rewolucję 1905 roku miał porównać do próby kostiumowej.

Do powrotu do Rosji przekonały Lenina dopiero wprowadzone przez cara Mikołaja II reformy na mocy tak zwanego „manifestu październikowego”, w którym zobowiązywał się między innymi do wprowadzenia swobód obywatelskich oraz powołania Dumy jako organu ustawodawczego. Nie przyszło mu się jednak długo cieszyć pobytem w ojczyźnie. W 1907 roku musiał znowu uciekać, gdyż Mikołaj II powoli zaczął wycofywać się ze swoich obietnic i zarządził aresztowania rewolucjonistów. Takim sposobem trafił ostatecznie w 1908 roku do Paryża, gdzie kontynuował swoje ideologiczne potyczki z mienszewikami. W 1910 roku wziął udział w VIII Kongresie II Międzynarodówki w Kopenhadze, a w 1912 roku, ponownie mieszkając w Paryżu, poznał Inessę Armand, którą część biografów uznaje za jego kochankę. To jednak nie był koniec tułaczki Lenina – chcąc być bliżej Imperium Rosyjskiego i spraw żywotnie go interesujących, w 1912 roku przeniósł się do Krakowa, gdzie pogłębiał swoją wiedzę korzystając z zasobów biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Demonstracja robotnicza w Piotrogrodzie w czasie rewolucji lutowej, marzec 1917 roku (domena publiczna).

Po raz kolejne wieści o wielkich zmianach w Rosji i na świecie zastały małżeństwo rewolucjonistów za granicą. Wybuch I wojny światowej sprawił, że Włodzimierz z Nadieżdą wrócili do Galicji, którą opuścili w 1913 roku. Szybko jednak wyjechali w obawie przed działaniami wojennymi i przeprowadzili się najpierw do Berna, a później Zurychu. W tym czasie Lenin uczestniczył w konferencji antywojennej Zimmerwaldzie i głośno wypowiadał się przeciwko prowadzonym działaniom wojennym. Jednak nie sprzeciwiał się wojnie jako takiej, ale „wojnie imperialistycznej”, domagając się przekształcenia jej w „wojnę domową” przeciwko burżuazji i samodzierżawiu.

W wyniku rewolucji lutowej z 1917 roku abdykował car Mikołaj II, a władzę w kraju przejęła Duma i powołany przez nią Rząd Tymczasowy Rosji. Lenin przez informacje o kolejnej rewolucji w Imperium postanowił wrócić do kraju. Od razu po powrocie wygłosił kilka przemówień i napisał teksty oskarżające Rząd Tymczasowy o kontynuowanie polityki cara, czym dał wyraz sprzeciwu wobec formy zmian zachodzących w Rosji. W sierpniu 1917 roku Lenin z powodu swojego radykalizmu zmuszony został do ukrywania się w Finlandii. W tym czasie premier Aleksander Kiereński, w obawie przed wojskowym puczem, zezwolił rewolucjonistom utworzyć Gwardię Czerwoną w obronie Piotrogrodu. Wydarzenie to dało Leninowi możliwość organizowania własnych sił zbrojnych.

Polecamy e-book Pawła Sztamy pt. „Inteligenci w bezpiece: Brystygier, Humer, Różański”:

W październiku na jednym ze spotkań komitetu bolszewików Uljanow przedłożył plan przejęcia władzy siłą i obalenia Rządu Tymczasowego. Pomimo głosów sprzeciwu, jego postulaty zostały przyjęte – w taki sposób powstał Komitet Wojskowo-Rewolucyjny, który na rozkaz przejął siłą budynki użyteczności publicznej, stacje kolejowe i drukarnie w Piotrogrodzie. Pod koniec października odbył się II Zjazd Rad, podczas którego ogłoszono powołanie nowego rządu. Wszystkim działaniom bolszewików głośno i jednoznacznie sprzeciwiali się mienszewicy. Droga do władzy Lenina wymagała kolejnego brutalnego kroku – siłowego rozpędzenia Konstytuanty w styczniu 1918 roku. Bolszewicy Lenina przegrali z eserowcami walkę o władzę w najbardziej demokratycznych wyborach w historii dotychczasowej Rosji z listopada 1917 roku, pozostał im więc jedynie argument siły.

Wydarzenia w Imperium Rosyjskim nie działy się w próżni, a kolejne kroki podejmowane przez Rosjan bacznie obserwowały rządy krajów zaangażowanych w walki podczas I wojny światowej. Lenin już przed przejęciem władzy głosił konieczność podpisania pokoju z Cesarstwem Niemieckim i Austro-Węgrami, na mocy którego Rosja wycofa się z I wojny światowej. Separatystyczny pokój, tak zwany traktat brzeski, został podpisany 3 marca 1918 roku, a w wyniku jego postanowień Rosja traciła między innymi terytoria Królestwa Polskiego, państw bałtyckich i Finlandii.

Lenin przemawiający w marcu 1919 roku (fot. G. P. Goldstein, domena publiczna).

Koniec zaangażowania Rosji w I wojnę światową dał Leninowi okazję do umocnienia świeżo zdobytej władzy. Niespodziewanie na drodze stanęła mu socjalistka, Fanny Kapłan, która postrzeliła go 30 sierpnia 1918 roku. Odniesione rany wyłączyły Uljanowa z aktywnego życia politycznego na kilka tygodni. Przez kolejne lata Włodzimierz odczuwał skutki zdrowotne zamachu i prawdopodobnie przyczynił się on pośrednio do jego śmierci.

Zdecydowane i brutalne kroki bolszewików zradykalizowały ich przeciwników, prowadząc do wybuchu wojny domowej w Rosji. Po przeciwnych stronach stanęli „czerwoni” (bolszewicy) i „biali”, sprzeciwiający się terrorowi. Za zakończenie konfliktu uznaje się dopiero zajęcie Krymu przez Armię Czerwoną w listopadzie 1920 roku.

Po zamachu i powrocie do zdrowia Lenin zaakceptował rządowy dekret „O czerwonym terrorze”, który początkowo wyznaczył kierunek bolszewickiej polityki wobec burżuazji, jednak szybko zaczęto wykorzystywać go do usuwania wszystkich przeciwników. Uljanow nie obserwował aktów przemocy, ograniczając się jedynie do wskazywania w swoich mowach i pismach kolejnych celów.

Czas władzy Lenina w Rosji to okres umacniania dominującej pozycji bolszewików. Służył temu nie tylko stosowany powszechnie terror, ale także reformy gospodarcze i społeczne. Na mocy dekretów polityka wprowadzono między innymi ośmiogodzinny dzień pracy i „edukację ludową” (pierwszy krok do bezpłatnych szkół powszechnych), a Rada Komisarzy Ludowych znacjonalizowała banki i ogłosiła anulowanie wszystkich długów zagranicznych Rosji, tym samym odmawiając ich spłaty. Lenin nie miał także skrupułów, aby winą za niewydolność państwa oskarżać kolejne grupy obywateli, jak to zrobił na przykład z kułakami, których obwiniał za panujący w kraju głód.

Jedno z ostatnich zdjęć Lenina, maj 1923 (domena publiczna).

W 1921 roku wprowadził Nową Politykę Ekonomiczną (NEP) zezwalającą na prywatną działalność gospodarczą, jednak priorytetowe było rolnictwo. W chłopach bolszewicy widzieli główną ostoję carskiej władzy, dlatego wiele działań NEP skierowanych było na zmianę struktury ludności wsi, czemu miała służyć chociażby edukacja. Oczywiście jest to tylko jedna strona medalu – rugując przywiązanie do cara i systemu sprzed rewolucji październikowej, jednocześnie wpajano chłopstwu ideały komunistyczne. Ostatecznie, jeżeli oceniać będziemy jedynie wskaźniki gospodarcze, polityka rolna bolszewików okazała się sukcesem.

26 maja 1922 roku stan zdrowia Lenina uległ dramatycznemu pogorszeniu. Przeżyty zamach, ciągły stres i zapewne wrodzone predyspozycje stały się przyczyną udaru. Był sparaliżowany, jednak podobno zachował umiejętność logicznego myślenia, a z biegiem tygodni jego kondycja powoli się poprawiała. Udało mu się jeszcze pokazać kilkukrotnie publicznie w październiku, lecz w grudniu dostał dwóch następnych udarów. Kolejne miesiące jego życia to następujące po sobie okresy polepszenia stanu zdrowia i jego zapaści. Stracił umiejętność pisania, co dla człowieka, który niemal całe życie tworzył piórem, musiało być bardzo bolesne. Walka o życie Włodzimierza Lenina zakończyła się 21 stycznia 1924 roku.

Śmierć nie oznaczała końca politycznej kariery Lenina. Z rewolucjonisty i dyktatora przemienił się w mit i legendę, a nawet bohatera popkultury. Niewątpliwie, to on jest twórcą ZSRR, on wypaczając teorię Karola Marksa i Fryderyka Engelsa dał ideologiczne podstawy bolszewickiej władzy i to on stworzył państwo, u którego podłoża leżał terror. W Rosji, po śmierci Józefa Stalina i sławnym referacie Nikity Chruszczowa, Lenin przedstawiany był jako pozbawiony wad ojciec-założyciel radzieckiego mocarstwa. Stalinowi przypadła rola niewdzięcznego, brutalnego i owładniętego obsesją „syna”. Pamięć o Leninie i jego czynach przechodziła wiele transformacji od dnia jego śmierci i nadal jest orężem w politycznych sporach.

Bibliografia:

• Frołow Sylwia, „Bolszewicy i apostołowie: osiem portretów”, Wołowiec 2014.
• Furet François, „Przeszłość pewnego złudzenia. Esej o idei komunistycznej w XX wieku”, Warszawa 2018.
• Pipes Richard, „Rewolucja rosyjska: trzy pytania”, Warszawa 2007.
• Sebestyen Victor, „Lenin. Dyktator”, Warszawa 2018.
• Zychowicz Piotr, „Towarzysz Lenin był Żydem?”, 01.06.2011, [dostęp online].

Redakcja: Paweł Czechowski

Polecamy e-book Tomasza Leszkowicza – „Oblicza propagandy PRL”:

Książka dostępna również jako audiobook!