Wiktoria Śliwowska - „Historyczne peregrynacje” – recenzja i ocena

Podstawowym mankamentem omawianej książki jest fakt iż nie jest ona łatwo dostępna. Jej wydawca, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, z jakichś powodów nie zadbał o dystrybucję i jak do tej pory próżno szukać jej w większości księgarni, choć na pewno zasiliła zbiory wielu bibliotek. Najważniejsze jednak, że istnieje i można do niej zajrzeć. A niewątpliwie zajrzeć warto.

W tym miejscu wypada przybliżyć biografię Autorki. Ograniczymy się do kilku podstawowych informacji. Wiktoria Śliwowska (ur. 1931) urodziła się w Warszawie, a studiowała w Leningradzie. Tam też poznała René Śliwowskiego (ur. 1930), wybitnego rusycystę, wykładowcę Uniwersytetu Warszawskiego, swojego przyszłego męża. Po powrocie do Polski w 1953 roku rozpoczęła pracę w Instytucie Historii PAN, z którym związana jest do dziś. Jej mistrzem, promotorem pracy doktorskiej był Stefan Kieniewicz. Razem z nim i gronem innych badaczy ze Związku Radzieckiego i Polski pracowała przy wydaniu monumentalnej 25-tomowej edycji źródeł pt. „Powstanie Styczniowe. Materiały i dokumenty”. Wartość tej kolekcji jest zupełnie nieoceniona. Poza tym Śliwowska zajmuje się przede wszystkim historią Rosji, dziejami relacji polsko-rosyjskich, problematyką zesłańców polskich na Syberię, a także emigrantów rosyjskich. Klamrę tych pasji stanowi oczywiście wiek XIX. Ta wyliczanka nie wyczerpuje jednak wszystkich ważnych zagadnień uwzględnionych w bogatym dorobku Wiktorii Śliwowskiej. Wraz z mężem, cztery lata temu wydali tom wspomnień pt. Rosja, nasza miłość (Iskry, 2008), do lektury którego gorąco zresztą zachęcam.

Wybór artykułów Wiktorii Śliwowskiej podzielony jest na pięć części. Każda z nich oznacza inną tematykę, zajmującą istotne miejsce w twórczości Autorki.

W pierwszej części znajdziemy trzy artykuły poświęcone dekabrystom. Warto pamiętać, iż dwa pierwsze tomy „Pamiętników dekabrystów” (1960) do wydania przygotowała m.in. właśnie Wiktoria Śliwowska. Natomiast tom trzeci i ostatni przygotował jej ojciec Wacław Zawadzki, znany warszawski bibliofil, tłumacz i wydawca, działacz Komitetu Obrony Robotników (zob. „Pan Puchatek. Rzecz o Wacławie Józefie Zawadzkim”, oprac. W. Śliwowska, wyd. Iskry, Warszawa 2006).

Część druga zawiera cztery studia dotyczące pierwszych rosyjskich emigrantów. Znajdziemy tam m.in. obszerny artykuł poświęcony dyskusjom wokół postaci i dorobku Aleksandra Hercena, zajmującego w dorobku Wiktorii Śliwowskiej miejsce szczególne. Wystarczy przywołać choćby napisaną wspólnie z René Śliwowskim niemal siedmiusetstronicową biografię Hercena opublikowaną w serii Państwowego Instytutu Wydawniczego „Ludzie Żywi”.

Trzecia część, zatytułowana jest „Buntownicy i spiskowcy”. Znajdziemy tu sześć artykułów dotyczących problematyki tak polskiej jak i rosyjskiej. Między innymi jeden z nich poświęcony jest Bronisławowi Szwarce, działaczowi niepodległościowemu zesłanemu na Syberię, znajomemu Waleriana Łukasińskiego i Józefa Piłsudskiego. Inny godny uwagi został natomiast poświęcony Siergiejowi Nieczajewowi, działaczowi rosyjskiego ruchu rewolucyjnego w drugiej połowie XIX wieku, znanego z lektury „Biesów” Fiodora Dostojewskiego.

Czwarta część jest najbardziej obszerna. Dotyczy ona szerokiej problematyki zesłańców syberyjskich, a więc tego obszaru, który od co najmniej dwudziestu lat dominuje w twórczości Wiktorii Śliwowskiej. Dość wspomnieć o napisanej wspólnie z Anną Brus i Elżbietą Kaczyńską pracy „Zesłanie i katorga na Syberii w dziejach Polaków 1815-1914” (1992), monumentalnym dziele jakim jest wydany w 1998 ponad ośmiusetstronicowy słownik biograficzny „Zesłańcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku” czy też o przystępnie napisanej wydanej przez Iskry w 2005 roku, pt. „Ucieczki z Sybiru”. Warto również pamiętać o wielu edycjach źródeł, w tym także pamiętników. W omawianym wyborze studiów pomieszczono aż dziewięć tekstów. Znajdziemy tu kluczowy artykuł wprowadzający nas w ten obszar badawczy „Polscy zesłańcy polityczni na Syberii w pierwszej połowie XIX wieku. Mity i rzeczywistość”, a także artykuły bardziej szczegółowe poświęcone m.in. tematyce kobiecej czy losom ściegieńszczyków – uczestników spisku księdza Piotra Ściegiennego.

Część piąta, wyróżnia się na tle innych. Wydaje się, że należy jej poświęcić w niniejszym omówieniu więcej uwagi, gdyż jej adresatem są badacze nie tyle XIX wieku czy historycy Rosji, co szerokie grono humanistów. Została zatytułowana „Didaskalia” i zawiera polemiki, artykuły refleksyjne dotyczące zarówno warsztatu historyka, etyki badacza, a często po prostu życia publicznego i spraw wobec których trudno przejść bez komentarza. Większość z tych artykułów opublikowana została w ostatnim dziesięcioleciu. Nierzadko mają one charakter osobisty, jak tekst wspomnieniowy o Szkole im. Bolesława Limanowskiego na Żoliborzu. Znajdziemy również teksty pisane z niemałym natężeniem emocji, będące reakcją na publikacje badaczy bezkrytycznie i bezrefleksyjnie potępiających w ostatnich latach cały dorobek historiografii powstałej przed 1989 rokiem. Przykładem jest m.in. tekst napisany w obronie Stefana Kieniewicza, będącego wzorem rzetelności niezależnie od sytuacji politycznej. Przeczytamy tu również teksty o bieżącej lub bardzo niedawnej polskiej polityce historycznej, odnoszące się do niektórych inicjatyw Instytutu Pamięci Narodowej. Nierzadko mają one gorzki, krytyczny wydźwięk, jednak oparte są na ciekawej argumentacji płynącej z ogromnego doświadczenia badaczki. Warto zauważyć, że przez większość swej naukowej kariery pracowała ona na źródłach tego samego typu na których dziś pracują historycy IPN, a więc na materiałach proweniencji policyjnej. Artykuły te prowokują do myślenia i w moim przekonaniu powinny stanowić lekturę obowiązkową zwłaszcza dla młodego pokolenia historyków. Właśnie w „Didaskaliach” dostrzec można umiejętność Autorki łączenia mocnego krytycyzmu z tonem osobistym i jednocześnie dużym taktem, zrozumieniem. Dla niejednego czytelnika jej teksty okażą się zapewne źródłem interesujących refleksji.

„Historyczne peregrynacje” stanowią wybór z twórczości Wiktorii Śliwowskiej z lat 1967 – 2012. Nie wyczerpuje on wszystkich obszarów badawczych jakimi Autorka się zajmowała. Nie byłoby to zresztą możliwe w jednym tomie, nawet bardzo grubym. Tym niemniej, zebrane są tu rozproszone, trudno dziś dostępne artykuły. Nie straciły one nic ze swojej świeżości i aktualności. Nierzadko były dla kolejnych pokoleń historyków źródłem inspiracji i otwierały przez nimi nowe pola badawcze. W dalszym ciągu mogą pełnić tę rolę. Chociaż książka nie ma dużego nakładu, nie jest łatwo dostępna (to jedyny minus omawianego wydawnictwa) i promowana przez największe sieci księgarń, to naprawdę warto ją odnaleźć. Jej publikacja jest bowiem na historycznym rynku wydawniczym wydarzeniem ze wszech miar ważnym.

Redakcja: Michał Przeperski