„Walkiria” z Hårby: unikatowy przedmiot z epoki wikingów
Figurka przedstawiająca uzbrojoną kobietę została odkryta przez detektorystę pod koniec 2012 roku w duńskiej miejscowości Hårby na południowo-zachodniej Fioni. Znalezisko zostało przekazane archeologowi pracującemu w lokalnym muzeum – Magnesowi Bo Henriksenowi. Ostatecznie zaś przedmiot trafił do zbiorów Duńskiego Muzeum Narodowego w Kopenhadze.
Znalezisko z Hårby i walkirie
Srebrna, złocona figurka trójwymiarowa została wykonana w sposób niezwykle staranny, przy wykorzystaniu techniki niello. Przedmiot ma wysokość 3,5 centymetra i mimo tak niewielkich rozmiarów, kunszt twórcy pozwolił na ukazanie wielu szczegółów. Jest to postać ubranej w suknię kobiety z długimi włosami, upiętymi z tyłu głowy w kucyk. W lewej ręce widoczna jest opuszczona tarcza z wyraźnie zaznaczonym umbem i motywem zdobniczym, a w prawej podniesiony miecz. Nad ramionami zachował się otwór, który może sugerować, że artefakt pełnił funkcję zawieszki. Kształt i forma mogą też wskazywać, że było to zakończenie szpili albo igielnika. W obu przypadkach mamy do czynienia z przedmiotem elitarnym. Figurka datowana jest na IX wiek (choć Neil Price proponuje młodszą chronologię, sugerując XI wiek) i nie znajduje żadnych analogii na terenie Skandynawii.
Od momentu odkrycia najpowszechniejsza interpretacja zakładała, że jest to wyobrażenie walkirii – ważnej w mitologii skandynawskiej istoty nadprzyrodzonej, będącej wysłanniczką boga Odyna. Walkirie wybierały najdzielniejszych wojowników poległych w boju i pomagały im dostać się do Walhalli, a niekiedy także same brały udział w walkach. Walkirie przedstawiano jako wojowniczki, a ich wizerunek znany jest z kamieni pokrytych obrazami i runami. W źródłach staroskandynawskich opisywane są jako postaci kobiece, uzbrojone we włócznie, miecze, tarcze i niekiedy hełmy. Badacze wskazują, że walkirie znane są także z różnych form przedstawień na przedmiotach luksusowych. Wyróżnia się przynajmniej trzy główne kategorie takich artefaktów:
- pojedyncze figurki z bronią;
- figurki, na które składa się swego rodzaju scena narracyjna (uzbrojona postać kobieca, prowadząca wojownika na koniu – na marginesie warto dodać, że jeden tego typu przedmiot pochodzi z Polski. Odkryty został w Janowie Pomorskim powszechnie identyfikowanym z historycznym Truso);
- figurki trójwymiarowe (jedyny znany egzemplarz tego typu, to omawiana figurka z Hårby).
Figurka z Hårby i możliwe interpretacje
Podobieństwo figurki z Hårby pod względem kompozycyjnym do pozostałych figurek – uznawanych za fibule (brosze) lub zawieszki jest uderzające. We wszystkich przypadkach mamy do czynienia z uzbrojoną w tarczę, a niekiedy także w miecz postacią kobiecą (o czym świadczy suknia i długie włosy). Należy jednak pamiętać, że jest to jedyna figurka, mająca formę trójwymiarową – w odróżnieniu od kilkudziesięciu wyobrażeń dwuwymiarowych. Warto też podkreślić, że środowisko naukowe nie jest jednoznaczne w uznaniu omawianych przedmiotów za walkirie. Jest to jedna z możliwych interpretacji – na tym chyba skończy się konsensus badawczy. Wątpliwości interpretacyjne budzi m.in. druga postać, przedstawiona na niektórych zachowanych broszach/zawieszkach. Według tradycyjnej koncepcji ma być to poległy na polu walki wojownik. Takie wyobrażenie dobrze odpowiada wizerunkowi z obrazów na kamieniach z Tjängvide czy Lilbjärs. Jednak w przypadku broszy/zawieszek osoba na koniu ma długie włosy ułożone w kucyk, co jest cechą typowo kobiecą. Z drugiej strony postać ubrana jest w spodnie, które stanowiły atrybut mężczyzn (noszenie ich przez kobiety było źle widziane). Jeśli na koniu rzeczywiście zasiadała kobieta, to celem podróży nie mogła być Walhalla, dokąd trafiali wyłącznie mężczyźni. Może to sugerować, że uzbrojona kobieta wcale nie jest walkirią, co zachęca do poszukiwania alternatywnych interpretacji.
Badacze przedstawili swoje hipotezy: Leszek Gardeła zasugerował, że może to być wyobrażenie Frei, bogini rządzącej królestwem Fólkvangr, które było odpowiednikiem Walhalli. Istnieją przesłanki, sugerujące, że Fólkvangr było miejscem przeznaczonym specjalnie dla kobiet. Taka koncepcja przekonująco wyjaśniałaby drugą postać kobiecą na omawianych zawieszkach. Z drugiej strony przedmioty dotychczas interpretowane jako wyobrażenia Frei m.in. forma odlewnicza ze Starej Ładogi czy zawieszka z Tissø, nie odpowiadają jej domniemanemu wizerunkowi z omawianych zawieszek.
Peter Pentz zasugerował, że druga postać również może być walkirią, a cała kompozycja przedstawia spotkanie dwóch walkirii – czym odniósł ją do domniemanego mitu, który nie został odnotowany przez Snorriego Sturlusona. Taka koncepcja jest trudna do wykluczenia, ale ma raczej charakter życzeniowy. Można też rozważać czy nie jest to inna postać prawdziwej lub mitycznej wojowniczki, choć z uwagi na skąpość przesłanek, również taką możliwość należy ocenić z rezerwą.
Wszystkie interpretacje w tym przypadku są intrygujące, choć nie można wykluczyć, że – jak stwierdziła Julia Wihlborg – „czasem kobieta z mieczem to po prostu kobieta z mieczem”.
Co zatem może przedstawiać figurka z Hårby? Jeżeli włączyć ją w szereg pozostałych, przywołanych tu przedmiotów, możemy uznać, że było to wyobrażenie walkirii lub bogini Frei. Alternatywnie figurka może ukazywać nieokreśloną postać kobiecą (rzeczywistą lub mityczną). Wszystkie te koncepcje są jednak hipotezami badawczymi, a to czego możemy być pewni, ogranicza się do bardzo ogólnej chronologii oraz kontekstu społecznego i kulturowego – jest to przedmiot luksusowy związany z kręgiem kultury skandynawskiej epoki wikingów.
Bibliografia:
- L. Gardeła, Uzbrojona kobieta z Truso. Nowe rozważania nad miniaturami tzw. walkirii z epoki wikingów, „Pruthenia” t. 10, 2015, s. 75-104.
- L. Gardeła, Amazons of the Viking World. Between Myth and Reality, „Medieval Warfare” v. VII(1), 2017, s. 8-13.
- L. Gardeła, Amazons of the North? Armed Females in Viking Archaeology and Medieval Literature, [w:] „Hvanndalir – Beiträge zur europäischen Altertumskunde und mediävistischen Literaturwissenschaft” (red.) A. Bauer, A. Pesch, Berlin 2018, s. 391-428.
- A.S. Gräslund, The material culture of Old Norse religion, [w:] „The viking world” (red.) S. Bink, N. Price, s. London, New York, 2008, s. 249-256.
- P.Pentz, Viking art, Snorri Sturluson and some recent metal detector finds, „Fornvännen”, v. 113, 2018, s. 17-33.
- A. Polchov, An interesting find from Staraja Ladoga: A representation of Freyja? [w:] Cultural interaction between east and west. Archaeology, artefacts and human contacts in northern Europe, (red.) U. Fransson, M. Svedin, S. Bergerbrant, F. Androshchuk, Sztokholm 2007, s. 61-65.
- N. Price, Children of Ash and Elm. A history of the Vikings, New York.
- J. Wihlborg, Last Ride of the Valkyries: To (re)interpret Viking Age Female Figurines according to Gender and Queer Theory, „Kyngervi” v. 2, 2020, s. 22-39.
