Walery Przyborowski – „Historya dwóch lat 1861-1862” – recenzja i ocena
Walery Przyborowski – „Historya dwóch lat 1861–1862” – recenzja i ocena
Powstanie styczniowe jest jednym z najtragiczniejszych okresów w dziejach narodu polskiego. Zryw, przez który przewinęło się około 200 000 powstańców dobitnie uzmysławia nieuchronność samej rebelii. Współcześnie, w gronie historyków i miłośników historii, toczą się dyskusje na temat jej charakteru i przyczyn upadku. Podobne problemy starał się wyjaśnić jeszcze w XIX wieku Walery Przyborowski.
„Historya dwóch lat 1861-1862” to wznowienie publikacji, która pierwotnie ukazała się jako pięciotomowe dzieło w latach 1892-1896 r. Dzięki staraniom wydawnictwa Graf_ika oraz subsydiom MKiDN na półki sklepowe trafiła trzyczęściowa kolekcja, wydana na podstawie oryginałów z Biblioteki Narodowej w Warszawie.
Autor książki, Walery Przyborowski był pisarzem, historykiem i uczestnikiem powstania styczniowego. Zasłynął szczególnie jako autor popularnych wśród młodzieży powieści historycznych i kryminalnych oraz prac historycznych dotyczących największego polskiego powstania narodowego.
Narracja koncentruje się na wydarzeniach mających miejsce podczas ostatnich lat przed wybuchem powstania styczniowego. Publikacja stanowi nie tylko uporządkowany zapis wydarzeń poprzedzających zryw, ale doskonale oddaje panującą wówczas atmosferę. Porusza kwestię nastawiania do sprawy polskiej niepodległości wśród stronnictwa białych i czerwonych, a także w poszczególnych warstwach społecznych, zawodowych i innych narodowości (m.in. wśród Żydów). Książka świetnie oddaje atmosferę wzajemnej nieufności w przedrewolucyjnej rzeczywistości zaboru rosyjskiego: Polaków wobec Rosjan, szlachty wobec chłopów, katolików wobec żydów. Publikacja napisana jest bardzo plastycznym, choć z perspektywy XXI wieku nieco archaicznym językiem. Pomimo tego tekst nie traci na przystępności. Jest to dzieło literacko-historyczne, które trudno jednoznacznie sklasyfikować. Z uwagi na bibliografię, tematykę oraz narrację książka odpowiada standardom historycznych książek naukowych, z drugiej strony język w wielu miejscach ma charakter typowo literacki. Ta, dość ciekawa fuzja, jest z jednej strony znakiem czasu (jako dawne źródło historyczne), z drugiej wynika zapewne z literackich doświadczeń Autora.
Wielkim plusem jest nieingerowanie redakcji w treść książki. Jedyna zmiana dotyczy podziału (pierwotnie było to pięć tomów, obecnie trzy części). Dzieło niesie ze sobą nieoceniony walor naukowy również jako wartościowe źródło historyczne napisane zaledwie trzy dekady po wybuchu powstania. W kontekście treści książki szczególne znaczenie ma osobiste zaangażowanie Autora w przebieg rebelii, co znalazło odbicie w bardzo osobistej i emocjonalnej narracji (obcej współczesnym dziełom historycznym).
Oczywiście „Historya dwóch lat” to książka, którą z dzisiejszej perspektywy należy czytać nie tylko jako publikację dotyczącą powstania styczniowego, lecz także jako źródło historyczne, w którym pewne zagadnienia można czytać „między wierszami”. To doskonała pozycja dla wszystkich, którzy chcą dowiedzieć się, jakie nastroje społeczne towarzyszyły Polakom w czasach poprzedzających styczniowy zryw. Ważnym atutem książki jest bogata bibliografia oraz źródła, które na końcu poszczególnych tomów przytaczane są obszernie lub w całości.
Można odnieść wrażenie, że autor posługuje się niekiedy pewnymi skrótami myślowymi. Zapewne w XIX wieku, wśród odbiorców książki panowała pełna jasność co do tego, kim byli jej bohaterowie, jednak współcześnie postaci Iwana Paskiewicza Ludwika Mierosławskiego czy Konstantego Świdzińskiego są znane raczej osobom dobrze zorientowanym w historii porozbiorowej Polski. Wspomnieć należy także wielowątkowość, która w tego typu dziele zdaje się rzeczą naturalną, choć wymaga pełnej koncentracji podczas lektury. Odbiór ułatwiają natomiast hasłowe opisy treści poprzedzające poszczególne rozdziały. Dla pełniejszego zrozumienia książki warto jeszcze przed lekturą zapoznać się z ogólnym tłem historycznym i głównymi postaciami związanymi z polskim ruchem niepodległościowym i rosyjskimi zaborcami.
Pochwalić należy także sposób wydania książki. Twarda oprawa z klasycznym wzorem, ekologiczny papier i licznie umieszczane ryciny z obrazów i rysunków Artura Grottgera (z cyklu Warszawa) nadają publikacji unikatowego charakteru.
Wydawanie reprintów klasycznych pozycji polskiej historiografii jest ważną inicjatywą. Umożliwia dotarcie szerszemu gronu odbiorców do publikacji w klasycznej, niecyfrowej formie. To także niezwykła gratka dla kolekcjonerów – dzieło wspaniale prezentuje się na półce. Polecam wszystkim bibliofilom, historykom i badaczom dziejów polski XIX wieku, a zwłaszcza powstania styczniowego.
