W nocy z 18 na 19 sierpnia 1991 r. rozpoczął się Pucz Janajewa
Zapoczątkowana w 1985 r. przez sekretarza generalnego KC KZPR Michaiła Gorbaczowa pieriestrojka, czyli próba reformy Związku Radzieckiego, stała się katalizatorem rozpadu supermocarstwa. Próby reformy nie podźwignęły pogrążonej w kryzysie gospodarski, zaś zwiększenie swobód obywatelskich rozbudziło nacjonalizmy w poszczególnych republikach związkowych. Ich rządy dążyły do stopniowego uzyskania większej autonomii, a w przyszłości pełnej niepodległości. Wielkie konflikty, takie jak trwający od końca lat 80. azersko-ormiański spór o Górny Karabach, szturm na wieżę telewizyjną w Wilnie w styczniu 1991 r. czy trwająca od początku tego samego roku wojna gruzińsko-osetyjska była najbardziej wyrazistymi oznakami słabości Kraju Rad.
W czasie starć oddziałów radzieckich z demonstrantami litewskimi w Wilnie w styczniu 1991 r. zginęło 14 cywilów i jeden żołnierz (fot. na licencji GNU Free Documentation License ver 1.2). Michaił Gorbaczow, od 1988 r. prezydent ZSRR, mimo słabnącej pozycji próbował kontynuować proces reform. Z jednej strony miał przeciw sobie partyjny „beton”, który sprzeciwiał się powolnemu demontażowi państwa, z drugiej natomiast frakcję liberalną, której jednym z czołowych liderów był Borys Jelcyn, w latach 1985–1987 I sekretarz Komitetu Miejskiego w Moskwie. Pierwsza połowa 1991 r. to pasmo sukcesów Jelcyna: w maju został przewodniczącym Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (największej z 15 republik), a 12 czerwca wybrano go prezydentem RFSRR.
20 sierpnia 1991 r. miał zostać podpisany nowy traktat związkowy zaproponowany przez Gorbaczowa. Przekształcał on ZSRR w konfederacyjne państwo pod nazwą Związek Suwerennych Republik Radzieckich, w którym władza centralna miała ograniczać się do kwestii polityki zagranicznej, obronnej i walutowej. 9 republik (Rosyjska, Ukraińska, Białoruska, Uzbecka, Kazachska, Azerbejdżańska, Kirgiska, Tadżycka i Turkmeńska) miało cieszyć się szeroką autonomią. Natomiast państwa bałtyckie, Armenia, Gruzja i Mołdawia nie były zainteresowane dalszą podległością Moskwie.
Borys Jelcyn stał się niekwestionowanym przywódcą demokratów rosyjskich (fot. ITAR-TASS/www.kremlin.ru, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0). Prezydent ZSRR wraz z politykami liberalnymi (Jelcynem i prezydentem Kazachskiej SSR Nursułtanen Nazarbajewem) pod koniec lipca podjęli decyzję o odsunięciu od władzy polityków konserwatywnych. To, wraz ze zbliżającym się momentem podpisania nowego traktatu związkowego, zmusiło „beton” do działania. Na czele spisku stanął wiceprezydent ZSRR Giennadij Janajew, a wśród jego najważniejszych współpracowników znaleźli się: premier Walentin Pawłow, minister obrony marsz. Dmitrij Jazow, szef KGB Władimir Kruczkow i minister spraw wewnętrznych Boriss Pugo. W nocy z 18 na 19 sierpnia zawiązali oni Państwowy Komitet Stanu Wyjątkowego. W tym samym czasie doszło do aresztowania i internowania Gorbaczowa w jego krymskiej posiadłości w Foros.
Komitet wprowadził stan wyjątkowy na terenie całego kraju, kontrolę prasy, zakaz strajków i manifestacji oraz godzinę milicyjną. Do Moskwy wkroczyły oddziały wojskowe. 19 sierpnia nad ranem w telewizji i radiu poinformowano, że wiceprezydent Janajew przejął obowiązki Gorbaczowa ze względu na zły stan zdrowia tego drugiego. Telewizja nadawała balet Czajkowskiego Jezioro łabędzie.
19 sierpnia 1991 r. Jelcyn przemawia do zgromadzonych przed „Białym Domem” (fot. ITAR-TASS/www.kremlin.ru, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0). Sprzeciwiający się zamachowi stanu mieszkańcy Moskwy wyszli na ulicę, zbierając się przede wszystkim wokół siedziby rządu i parlamentu RFSRR, tzw. Białego Domu. Wśród nich znalazł się Borys Jelcyn, który ogłosił sprzeciw wobec działań ekipy Janajewa oraz wezwał społeczeństwo do oporu. W niektórych punktach Moskwy zaczęły powstawać barykady. W nocy z 20 na 21 sierpnia oddziały puczystów próbowały szturmować Biały Dom – w czasie tej akcji zginęła trójka demonstrantów stawiających opór transporterom opancerzonym. Atak nie udał się, a rankiem na stronę demokratów przeszły niektóre oddziały pancerne, powietrznodesantowe (dowodzone przez gen. Aleksandra Lebiedzia, w późniejszym okresie jednego z czołowych rosyjskich dowódców) oraz specjalne.
Tego samego dnia puczyści wycofali wojska ze stolicy, do której powrócił Gorbaczow. Były to ostatnie akordy sierpniowego zamachu stanu, zwanego kolejną „rewolucją rosyjską”. Przywódcy konserwatywni zostali zdymisjonowani i aresztowani (amnestionowano ich w 1994 r.). Były minister spraw wewnętrznych Boriss Pugo 22 sierpnia popełnił samobójstwo. Mieszkańcy Moskwy niszczyli symbole komunistyczne (m.in. obalono pomnik Feliksa Dzierżyńskiego przed siedzibą KGB), zajęli też gmach Komitetu Centralnego KPZR. Niedługo potem działalność tej rządzącej od ponad 70 lat partii zawieszono, a 29 sierpnia została ona zlikwidowana.
Znaczek pocztowy wydany przed upadkiem ZSRR upamiętniający „zwycięstwo demokracji” 21 sierpnia 1991 r. Sierpniowy pucz przyśpieszył rozkład ZSRR. We wrześniu Rada Państwa uznała niepodległość Litwy, Łotwy i Estonii. Pozycja Gorbaczowa uległa znacznemu osłabieniu, pierwszym rozgrywającym w polityce upadającego supermocarstwa został Borys Jelcyn. 8 grudnia 1991 r. w Białowieży spotkał się on z prezydentami Ukrainy i Białorusi, z którymi wspólnie podjął decyzję o likwidacji ZSRR i powołaniu Wspólnoty Niepodległych Państw. Formalnie Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich zakończył swój żywot 31 grudnia tego samego roku.
Pucz Janajewa – zobacz też
- Posiadłość Borysa Jelcyna zostanie zlicytowana;
- Gruzja-Osetia Południowa. O co ta wojna?;
- Naddniestrze. Kolejna Osetia?.
