Upamiętnienia – by wołały, gdy świadkowie zamilkną

Badania nad świadomością historyczną Polaków, które zostaną całości ogłoszone 13 kwietnia na Kongresie Pamięci Narodowej wykazały, że aż 30 % uczniów szkół średnich odwiedziłoby „miejsce cierpień i ludobójstwa”, nawet poza lekcjami historii. W takiej wycieczce w ”miejsce wielkich zmagań militarnych z przeszłości” wzięłoby udział 21 % uczniów.

Nie przypadkowo jednym z podstawowych zadań IPN zapisanym w ustawie o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, a realizowanym przez Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa jest właśnie działalność związana z upamiętnianiem historycznych wydarzeń, miejsc oraz postaci w dziejach walk i męczeństwa Narodu Polskiego, zarówno w kraju, jak i za granicą. W praktyce oznacza to wykonywanie różnego rodzaju upamiętnień, wspieranie zewnętrznych inicjatyw w tym zakresie oraz nadzór nad właściwym poziomem merytorycznym i estetycznym miejsc pamięci.

Fundamentem naszej misji są funkcje społeczne, jakie pełnią upamiętnienia – można je zawrzeć w trzech słowach: przykład, wdzięczność i pamięć. Pomniki, tablice pamiątkowe są swoistymi drogowskazami pokazują wartości, którymi należy się kierować, przywołują postawy godne wyróżnienia i naśladowania, jak patriotyzm, wierność Ojczyźnie, poświęcenie, przywiązanie do tradycji narodowych. Upamiętniając zasłużone postacie charakteryzujące się takimi postawami wyrażamy im wdzięczność, a zarazem dajemy świadectwo, że takie zasługi również w przyszłości nie zostaną zapomniane. Wreszcie wznosząc upamiętnienia umożliwiamy kultywowanie pamięci i tę pamięć utrwalamy. Jest to szczególnie istotne w przypadku tych, o których pamięć nie zadba już nikt z bliskich. Jednocześnie symboliczne upamiętnienie jest jedyną formą manifestacji pamięci o tych, którzy przepadli na polach bitew, w obozach, masowych egzekucjach i katowniach okupantów, a przez to pozbawieni zostali grobu umożliwiającego kultywowanie indywidualnej pamięci.

W szerokim katalogu miejsc pamięci wyróżniają się groby i cmentarze wojenne. Choć ich ochrona i otaczanie opieką należy do zadań administracji rządowej szczebla wojewódzkiego, to BUWiM wspiera realizację tych zadań finansując remonty grobów i cmentarzy wojennych. Pion upamiętniania urządza nowe groby i cmentarze dla tych poległych lub ofiar zbrodni totalitarnych, których szczątki aktualnie są odnajdywane. Przykładem takich działań jest budowa kwatery dla żołnierzy podziemia antykomunistycznego na cmentarzu komunalnym w Bydgoszczy przy ul. Kcyńskiej. W bieżącym roku BUWiM realizuje budowę cmentarza ofiar niemieckiego obozu i więzienia karno-śledczego w Forcie III w Pomiechówku na Mazowszu oraz cmentarza żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych w Kamesznicy, powiat żywiecki.

Pion upamiętniania odpowiada także za oczyszczenie przestrzeni publicznej z obiektów propagandowych pozostawionych przez minione reżimy totalitarne – głównie reżim komunistyczny. Ustawa o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego powierzyła Instytutowi rolę organu eksperckiego, przedstawiającego opinie będące podstawą działań administracyjnych. BUWiM przygotowało ponad 1250 opinii dotyczących patronów ulic oraz ponad 700 opinii oceniających zgodność upamiętnień z zapisami ustawy. Od marca 2022 r. pion upamiętnień podjął bezpośrednie działania prowadzące do usuwania komunistycznych obiektów propagandowych, proponując władzom samorządowym współpracę przy zastępowaniu tego niechcianego dziedzictwa upamiętnieniami realnie odpowiadającymi potrzebom lokalnej społeczności. Przykładem takiej pozytywnej współpracy były m.in. działania na terenie Chrzowic w gminie Prószków (woj. opolskie), Włodawy czy Terespola.

Działając poza granicami Polski BUWiM włącza się w szeroką akcję opowiadania światu polskiej historii. Poprzez realizację upamiętnień propagujemy wiedzę o zaangażowaniu Polaków w walkę z totalitarnym zniewoleniem, wkładzie Wojska Polskiego w zwycięstwo aliantów w czasie II wojny światowej oraz o tragicznych konsekwencjach pozostawienia Polski za „żelazną kurtyną” w sowieckim więzieniu narodów. Troszczymy się także o położone daleko od ojczystej ziemi groby wojenne naszych rodaków.

Wśród tej grupy obiektów zrealizowanych przez BUWiM warto wymienić pomnik marszałka Józefa Piłsudskiego w Brukseli, remont mogiły marynarzy polskiego statku SS „Wigry” w Reykjaviku, upamiętnienie żołnierzy 1. Batalionu Strzelców Podhalańskich z 1. DPanc w Bredzie, pomnik na mogile zbiorowej polskich więźniarek obozu KL Ravensbrück na cmentarzu w Fürstenberg.

Od 2019 r. Instytut odpowiada w imieniu Państwa Polskiego za opiekę nad grobami weteranów walk o wolność i niepodległość Polski. Ojczyzna w ten sposób spłaca dług wobec tych, którzy w jej obronie stanęli z bronią w ręku i choć przeżyli, to za cierpienia, przelaną krew, kalectwo, konieczność życia na emigracji – nie doczekali się należytego zadośćuczynienia. Pion upamiętniania odpowiada w tym zakresie za prowadzenie ewidencji grobów spełniających ustawowe kryteria, analizuje wnioski o przyznanie świadczeń finansowych i dotacji na opiekę oraz samodzielnie finansuje remonty grobów weteranów. Ewidencja obejmuje aktualnie przeszło 5,6 tys. wpisów, a wyremontowane przez BUWiM groby rozrzucone są od Australii, przez Wyspy Brytyjskie, po Stany Zjednoczone. Właśnie na cmentarzu w Southfield pod Detroit znajduje się urządzona przez BUWiM kwatera polskich weteranów, obejmująca 59 grobów, w większości których spoczywają ochotnicy do Błękitnej Armii gen. Hallera.

W międzynarodowy projekt „Szlaki nadziei. Odyseja Wolności” wpisał się remont polskiego cmentarza w Rusape w Zimbabwe. Spoczywają tam szczątki polskiej ludności cywilnej, która po opuszczeniu Związku Sowieckiego z armią gen. Andersa, znalazła się w Afryce w obozie dla uchodźców. Wielu zmarło z wycieńczenia po wyjściu z „nieludzkiej ziemi”. W odniesieniu do różnych miejsc związanych z historią Polski polecam portal mapypamieci.ipn.gov.pl.

Realizując ustawową misję Instytutu od 2016 r. Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa przywraca pamięć o polskiej historii, o jej wielkich rozdziałach i drobnych epizodach, uznając że każdy jest cennym elementem przebogatej mozaiki dziejów. Zapisujemy historię literami ze spiżu i kamienia – i o tym m.in. chcemy opowiedzieć podczas Kongresu Pamięci Narodowej.

Adam Siwek