Uliczne latarnie gazowe w Warszawie kończą 160 lat

Latarnia gazowa przy Moście Tumskim we Wrocławiu (domena publiczna)

160 lat temu - w grudniu 1856 r. - warszawskie ulice: Ludną, Książęcą, Nowy Świat, Krakowskie Przedmieście i pl. Zamkowy oświetliły 92 latarnie gazowe zasilane z uruchomionej na Solcu przez Niemieckie Kontynentalne Towarzystwo Gazowe z Dessau gazowni miejskiej.

Prześliczne, czyste i srebrzyste światło rozlewało tak mocny blask na około, że ponad ulicami, którymi przebiegały zapalone promienie gazu, najwyraźniejsza biła łuna, jakby od jakiego pożaru - informował „Kurier Warszawski”.

Rok później było w Warszawie 728 latarni gazowych. W 1858 r. oświetlono gazem Bank Polski, Arsenał, warsztaty kolejowe, szpitale i niektóre przedsiębiorstwa prywatne. W 1867 r. po zainstalowaniu gazowego oświetlenia na moście Kierbedzia, pierwsze latarnie zapłonęły na Pradze. W 1888 r. oddano do użytku nową gazownię na Woli, co pozwoliło zwiększyć liczbę latarń do 5907. Gaz miejski zwany też „gazem świetlnym” doprowadzano również - od maja 1857 r. - do budynków, gdzie służył do oświetlenia pomieszczeń, a od 1897 r. również do ogrzewania, gotowania, prasowania itp. W 1919 r. z energii gazowej korzystało 43,96 proc. warszawskich posesji. Jeszcze podczas drugiej wojny światowej były w Warszawie mieszkania oświetlane gazem.

Najwięcej latarń - 8445 - paliło się na warszawskich ulicach w 1905 r. Później ich liczba malała, bowiem 14 maja 1906 r. rozbłysły w mieście latarnie elektryczne zasilane z elektrowni miejskiej na Powiślu.

Obecnie jest ich ok. 200, m.in. na Bielanach (ul. Płatnicza, Granowska, Szaflarska, Cegłowska. pl. Konfederacji), Sadybie (ul. Orężna, Kąkolewska, Godebskiego, Jodłowa, Skwer Starszych Panów), Woli (ul. Kasprzaka), Powiślu (ul. Jezierskiego), Nowym Mieście (przy figurze NMP przed kościołem Nawiedzenia NMP), w Śródmieściu (ul. Srebrna. Agrykola, róg Szucha i Zoli) i Wilanowie (ulica Kostki-Potockiego).

Latarnie uliczne, które rozbłysły 160 lat temu, nie były jednak pierwszym praktycznym zastosowaniem energii gazowej w Warszawie. Już od 1835 r. fabryka Braci Ewans przy Świętojerskiej 6 wytwarzała gaz dla potrzeb przemysłowych, wykorzystując go również do oświetlania własnego zakładu. Pierwszy projekt oświetlenia gazem miasta zgłosił w 1837 r. przemysłowiec nazwiskiem Reichenbach, założyciel Towarzystwa Akcyjnego Oświetlenia Gazem Petersburga i Moskwy.

Warunkiem podpisania umowy było jednak, że nowe oświetlenie nie będzie kosztować miasta więcej niż dotychczasowe, olejowe. Warunek, postawiony przez namiestnika Iwana Paskiewicza, okazał się nie spełnienia - oświetlenie gazowe miało być droższe o 40 proc., ponadto Towarzystwo nie mogłoby liczyć na odbiór gazu przez słaby jeszcze przemysł warszawski.

Latarnie gazowe w Londynie, 1809 r. (domena publiczna)

Kolejni oferenci zgłosili się w latach 1844-45: Towarzystwo Blanchet et Compagne z Paryża; Towarzystwo Angielskie i Towarzystwo Bohemsko-Praskie Szarbinowskiego i Friedlanda (które uruchomiło gazownie w Pradze i Wrocławiu).

W 1844 r. gazem przywiezionym „w rezerwoarach” z Fabryki Machin na Solcu oświetlano przez jakiś czas na próbę pl. Zamkowy i teren Uniwersytetu Warszawskiego. Tym razem do realizacji projektu nie doszło z uwagi na bezpieczeństwo. Paskiewicz obawiał się, że gaz może dać powód do sztucznego urządzenia wybuchów po mieście.

Obawy pacyfikatora powstania listopadowego nie były całkiem bezpodstawne, kilku uczestników powstania - m.in. Julian i Jan Łabędzcy, Karol Karśnicki, Tomasz Franciszek Bartmański - podjęło na emigracji pracę właśnie w gazownictwie, we Francji i w Hiszpanii. A Ludwik Nabielak, który wieczorem 29 listopada 1830 r. poprowadził atak na Belweder, by aresztować Wielkiego Księcia Konstantego - w 1834 r. zaocznie skazany przez władze carskie na szubienicę - akurat w 1844 r. został dyrektorem zbudowanej przez Karśnickiego miejskiej gazowni w Barcelonie.

Z biegiem lat obawy namiestnika jednak wyraźnie osłabły, bo w maju 1853 r. powołany przezeń Komitet Gazowy podpisał umowę na wykonanie oświetlenia z niemieckim inż. Jerzym Maurycym Zygmuntem Blochmanem. I choć znów nie doszło do realizacji - umowa została rozwiązana w styczniu 1856 r - to jeszcze w tym samym roku ten sam inż. Blochman wystąpił, tym razem w imieniu Niemieckiego Kontynentalnego Towarzystwa Gazowego w Dessau, z kolejną ofertą, która doczekała się realizacji w 1856 r.

Technologię pozwalającą wykorzystywać do oświetlania gaz, stanowiący uboczny produkt koksowania węgla, opracował William Murdoch z Birmingham. W 1792 r. oświetlił gazem swój warsztat i mieszkanie, natomiast w 1805 r. zainstalował lampy gazowe w wytwórni maszyn parowych Boultona i Watta w Soho pod Birmingham.

Od 1804 r. zaczęto instalować latarnie gazowe w Londynie, w którym w 1814 r. powstała na świecie gazownia miejska. W grudniu 1815 r. łączna długość londyńskich ulic oświetlonych gazem przekroczyła 40 km. Później wprowadzono oświetlenie gazowe w Paryżu (1818), Hanowerze (1824), Berlinie (1829), Wiedniu (1833) i Hamburgu (1846).

Źródło: naukawpolsce.pap.pl