Tomasz Adam Pruszak – „Ziemiański savoir-vivre” – recenzja i ocena

Perypetie dziejowe sprawiły, iż historyczne rody w Polsce nie zachowały swojego znaczenia w takim stopniu, jak np. ma to miejsce wśród przedstawicieli angielskiej sfery wyższej bądź też amerykańskich klanów Kennedych, Rockefellerów, Rooseveltów czy wielu innych. Tym samym i wzajemne stosunki potomków polskiego ziemiaństwa, grupy nader konserwatywnej, uległy znacznym przemianom i zostały z konieczności dopasowane do realiów współczesności. Tomasz Adam Pruszak w swojej publikacji niezwykle zręcznie postarał się o przybliżenie współczesnemu czytelnikowi zasad poprawnego zachowania się, obowiązujących w okresie międzywojennym, uzupełniając opis o obszerne odniesienia do czasów obecnych.

Jak pisze sam autor, książka ta skierowana jest do potomków dawnych rodów ziemiańskich, którzy chcieliby poznać bądź przywrócić dawne tradycje. Ma ona stanowić swego rodzaju punkt zaczepienia dla osób poszukujących swojej dawnej tożsamości (s. 18), ale także dla szerszego grona odbiorców, którzy chcieliby zaznajomić się z tym fascynującym światem. Pomimo wielu wskazówek i opisów zachowań autor pragnie, by nie traktowano jego pracy jako podręcznika savoir-vivre. Nie da się ukryć, że ze względu na strukturę oraz zawartość książki mogłaby ona częściowo pełnić taką rolę.

Tematyka, którą podjął Tomasz Adam Pruszak, stanowi kontynuację jego badań przedstawionych obszernie w publikacjach: Ziemiańskie święta i zabawy. Tradycje karnawałowe, ślubne, dożynkowe i inne z roku 2012 oraz O ziemiańskim świętowaniu. Tradycje świąt Bożego Narodzenia i Wielkiejnocy z roku 2011. Tym razem zajął się on tematem znacznie szerszym, czyniąc to z dużą zręcznością. Za cel postawił sobie opisanie najbardziej charakterystycznych cech stylu oraz sposobu zachowania się szeroko rozumianego polskiego środowiska ziemiańskiego, w tym arystokracji, w okresie przedwojennym.

Praca podzielona jest na kilka rozdziałów, z których każdy omawia oddzielną sferę związaną z savoir-vivrem. Najobszerniejsze fragmenty traktują o sposobie i stylu bycia, wyglądzie i ubiorze, relacjach międzyludzkich, wychowaniu i edukacji dzieci, a także o zachowaniu przy stole. Nieco mniej miejsca poświęcił autor zagadnieniom związanym z wnętrzami mieszkalnymi, pojazdami, służbą czy ogólnie szlachectwem, herbami i tytulaturą. Zamiast klasycznego zakończenia T. A. Pruszak na kilku stronach opisał międzynarodowe tło i odniósł się do wzorców, z których czerpało polskie ziemiaństwo. Jako że praca ma także charakter monografii naukowej, zawiera pełną bibliografię i przypisy. Szkoda, iż na jej kartach nie znalazło się miejsce dla dodatków takich jak spis ilustracji czy indeks osób i miejsc. Ponadto z punktu widzenia czytelnika atrakcyjne byłoby rozbudowanie wątków dotyczących międzynarodowych konotacji opisywanych zwyczajów czy też samych kontaktów polskiego ziemiaństwa z zagranicą. Oczywiście, nie stanowi to poważnego zarzutu i nie wpływa na ogólną ocenę publikacji.

Bazą źródłową są przede wszystkim liczne wspomnienia. Zdaniem autora daje to szansę na możliwie wiarygodne odtworzenie rzeczywistych modeli zachowań – międzywojenne podręczniki dobrego zachowania stanowią przede wszystkim materiał pomocniczy. Autor zwraca też uwagę na ewentualne różnice występujące w poszczególnych rodzinach. Obszerne fragmenty poświęcone są odniesieniom do czasów współczesnych, przede wszystkim tego, czy i w jakiej formie dany zwyczaj przetrwał w obecnych czasach.

Język książki jest wartki, lektura jej jest przyjemnością. Poszczególne rozdziały wzbogacone zostały o anegdoty, które nie tylko ubarwiają treść, ale także przybliżają opisywaną sytuację. Praktycznie każda z nich dobrana została bardzo dobrze i umieszczona w odpowiednim momencie. Dla przykładu, pisząc o wymogach związanych z odpowiednim doborem stroju, autor przytacza następującą sytuację:

Była to dawniejsza europejska tradycja wymagająca stosowania najbardziej eleganckiego ubioru wobec głowy państwa. Jaką wagę miało dostosowanie się do tych reguł, pokazuje opis sytuacji, co prawda sprzed pierwszej wojny światowej, która miała miejsce podczas porannej audiencji ministra Galicji Zdzisława Morawskiego u cesarza w Schönbrunnie. Minister stawił się na tej audiencji nie we fraku, ale w żakiecie i miał złudną nadzieję, że jego faux pas nie zostanie zauważone. Monarcha przyjął go jakoś dziwnie ozięble, a kiedy minister wychodził, usłyszał, jak cesarz mówi zniecierpliwionym tonem do adiutanta hrabiego Paara: - Następnym razem będziemy mieli przyjemność widzieć go tu w szlafroku. (s. 104)

Sama książka jest przepięknie wydana na kredowym papierze i zawiera olbrzymią ilość ilustracji. Na pochwałę zasługuje współpraca z Narodowym Archiwum Cyfrowym, która zaowocowała wspomnianym wyżej bogactwem materiałów graficznych. Odbiciem jakości wydania oraz treści jest niestety bardzo wysoka cena, która – choć uzasadniona – może znacznie ograniczyć wielu czytelnikom dostępność publikacji. Samą pozycję polecam osobom zainteresowanym historią społeczną okresu międzywojennego, zasadami właściwego zachowania się dawniej oraz współcześnie, jak i po prostu wszystkich pragnącym poznać bliżej świat polskiej elity okresu międzywojennego.

Redakcja i korekta: Agnieszka Leszkowicz