Toby Wilkinson – „Powstanie i upadek starożytnego Egiptu” – recenzja i ocena
Sam autor jest znanym i cenionym na świecie brytyjskim egiptologiem, wykładowcą Clare Collage w Cambridge oraz honorowym pracownikiem naukowym Katedry Archeologii Uniwersytetu w Durham. Do jego najbardziej znanych publikacji nalezą: „Powstanie państwa w Egipcie: Chronologia i Społeczeństwo” (1996) czy „Życie starożytnych Egipcjan: Faraonowie, Królowie, dworzanie i poddani” (2007). Książka pt. „Powstanie i upadek starożytnego Egiptu. Dzieje cywilizacji od 3000 p.n.e. do czasów Kleopatry”, jest jego najnowszą pracą, która ukazała się w oryginale w 2010 roku, cieszy więc, że polski Czytelnik dostaje ją do ręki stosunkowo szybko (grudzień 2011). Pozycja została wydana przez poznańskie wydawnictwo Rebis, i jak przystało na tego wydawcę książka jest starannie i dobrze przetłumaczona oraz bardzo ładnie wydana. Stronę techniczną charakteryzuje dobrej jakości papier, szeroka czcionka z dużą ilością dobrze sporządzony map, zdjęć i reprodukcji reliefów.
Trzeba przyznać, że autor oparł swoją książkę na porządnie dobranej i bogatej literaturze przedmiotu, której bibliografia liczy sobie 48 stron oraz na wydanych źródłach i ikonografii egipskiej, co jeszcze bardziej podnosi poziom tej publikacji.
Książka ma układ chronologiczno-problemowy. Została podzielona na pięć części, z których każdy dzieli się od czterech do siedmiu rozdziałów. Wilkinson trochę wykracza jednak poza ramy chronologiczne, ponieważ w pierwszej części opisuje dzieje Egiptu i Egipcjan od 5000 r. p.n.e do 2175 r. p.n.e. To jest właśnie jedna z najbardziej cennych części książki, ponieważ nieszablonowo opisuje dzieje starożytnego Egiptu, faraonów, Egipcjan, wierzeń, kultury, wojen i wielkiej oraz małej polityki.
Jeśli, ktoś oczekuje ciekawego opisu panowania poszczególnych faraonów, opisów przemian, wojen i polityki to może poczuć się zaskoczony, ale według mnie pozytywnie. Otóż autor przyjął, przy każdej z pięciu części, które są ułożone chronologicznie, zapis kolejnych jej rozdziałów w sposób tematyczno-problemowy. W każdym z rozdziałów przewijają się wątki i najbardziej charakterystyczne, lub zmienne dzieje danego okresu. Przy tym autor przedstawia je bardzo wyraziście, bardzo płynnie przechodzi od jednego wątku do drugiego. Jednak nie sposób pisania jest największą zaletą prezentowanej książki. Wilkinson nie tylko sięga o opis ludzi i wydarzeń ale także na podstawie hieroglifów oraz ikonografii władzy, świątyń odsłania ukrytą propagandę, rozgrywki polityczne i obyczajowo-miłosne, zwyczaje, osiągnięcia kulturalne, literackie i architektoniczne. Prezentuje przy tym najnowsze wyniki badań (także polemizując z nimi), sięga również do tych sprzed ponad wieku, a niekiedy jeszcze starszych. Udowadnia, że niekiedy okazuje się, iż Homer miał większą wiedzę na temat początków cywilizacji egipskiej niż wyspecjalizowani historycy z wieków późniejszych. Nie byłoby to zapewne niczym dziwnym, gdyby nie początkowe odrzucenie tego co ustalili jeszcze starożytni, podczas gdy dojście do tych samych wniosków zajęło kolejny wiek (jeśli chodzi o nowoczesną egiptologię).
Autor opisuje więc dość dosłownie śmierć i życie pod władzą faraonów, którzy nie byli przedstawicielami bóstw na ziemi, co ich władzę legitymizowało, ale bardzo często bywali bogami w ludzkiej postaci. Życie sług i dworzan, możnych i pospólstwa zależało tylko i wyłącznie od decyzji jednej postaci: faraona. Wilkinson pisze wprost, że na dworze słudzy każdego dnia drżeli o swoje życie, ale i dworzanie nie mogli czuć się pewnie. Ich kariery, majątki i życie zależały od faraona. Ta pozycja to jednak nie tylko życie dworu faraona i samego władcy. Autor analizuje niemal każdy aspekt życia starożytnych Egipcjan, począwszy od gospodarstwa domowego i „ogniska domowego”, poprzez niewielkie społeczności miast, wsi do rozdziałów poświęconych wojskowości egipskiej.
Opisując dzieje starożytnej cywilizacji egipskiej ukazuje, ze była to pierwsza cywilizacja czysto narodowa, której nie powstydziliby się nowocześni myśliciele. Śledząc poszczególne etapy rozwoju i przemian państwa i społeczeństwa sięga również po wiedzę na temat zmian klimatycznych oraz geologicznych terytorium Egiptu. Wskazuje przy tym sposób w jaki zmiany w biegu Nilu, lub jego odnóg, w położeniu każdej oazy czy wielkich pół uprawnych wpływały na państwo, ludzi oraz na politykę, gospodarkę na nawet strategię militarną władców Egiptu. W tym typie opisu i narracji jest ogromna zaleta, ale i pewien minus książki. Dla większości odbiorców przedzieranie się przez fragmenty poświęcone zmianom gleby, koryt rzecznych czy szczegółowego opisu oaz i tras karawan może być nudne i nużące. Podobnie ma się sprawa z ikonografią i hieroglifami. Autor ma tendencję do bardzo szczegółowego ich opisywania, co momentami przypomina opis obiektu muzealnego w katalogu muzeum. Późniejszy tekst jest już bardzo interesujący, ale „wstęp” do ciekawszej części może znudzić, zwłaszcza osobę, która nie jest egiptologiem lub archeologiem.
Redakcja: Michał Przeperski
