Tim Marshall – „Więźniowie geografii, czyli wszystko, co chciałbyś wiedzieć o globalnej polityce” – recenzja i ocena
Tim Marshall, autor pozycji pt. Więźniowie geografii, czyli wszystko, co chciałbyś wiedzieć o globalnej polityce jest dziennikarzem z wieloletnim doświadczeniem, który pracował m.in. dla BBC czy Sky News. Ma to swoje dobre i złe strony. Z jednej strony książka jest napisana bardzo przystępnym językiem, który umożliwia zapoznanie się z jej treścią praktycznie każdemu czytelnikowi, nawet takiemu, który nie jest zaznajomiony z tematem. Z drugiej, pozycja ta ma charakter popularny. Uproszczony język i argumentacja najprawdopodobniej pozostawią uczucie znacznego niedosytu wśród osób, którym ta tematyka jest już bliżej znana.
We wstępie autor pisze, że „rozwój lotnictwa zmienił reguły gry, podobnie zresztą jak internet, choć w trochę inny sposób. Jednak to geografia — oraz historia kształtowania się państw w narzuconych przez nią warunkach — pozostaje kluczem do zrozumienia dzisiejszego świata oraz naszej przyszłości”. Nie dziwi zatem, że struktura książki ma charakter geograficzny. Pozycja jest podzielona na rozdziały a każdy z nich obejmuje jeden obszar. Jednakże w tym ujęciu brakuje konsekwencji – czasem to państwo jest przedmiotem analizy autora, jak widać w tytułach rozdziałów „Rosja”, „Chiny”, „USA”, „Europa Zachodnia”, czasem są to dwa państwa naraz (rozdziały „Indie i Pakistan” oraz „Korea i Japonia”). Czasem całe regiony (rozdziały „ Afryka”, „Bliski Wschód”, „Ameryka Łacińska”, „Arktyka”).
I już to pokazuje, jak skomplikowana bywa analiza geopolityczna. Metoda ściśle naukowa wymaga bowiem porównywania tych samych czynników dla tych samych jednostek. Ponadto każdy z rozdziałów zawiera odniesienia do przeszłości omawianego obszaru, w szczególności do wydarzeń wpływających na jego sytuację w wymiarze bezpieczeństwa. Cechują się one daleko idącym uproszczeniem i interpretacją. Tak, aby pasowały do wizji autora.
Tych którzy na co dzień nie zajmują się geopolityką niektóre stwierdzenia autora mogą zaskoczyć. Przykładem niech będzie konkluzja dotycząca wydarzeń na ukraińskim Krymie. „Można by się spierać, czy prezydent Putin miał wybór i mógł równie dobrze uszanować jedność terytorialną Ukrainy. Jednak wziąwszy pod uwagę sytuację geograficzną Rosji, będącą dziełem samego Boga, łatwo się domyślić, że takie rozwiązanie nigdy nie wchodziło w rachubę. Putin nie zamierzał zostać człowiekiem, który „utracił Krym”, a wraz z nim jedyny ciepłowodny port, do jakiego jego kraj miał kiedykolwiek dostęp. Kiedy Ukraina traciła terytorium wielkości odpowiadającej Belgii czy stanowi Maryland w USA, na pomoc nie przybył nikt. Zarówno Ukraina, jak i jej sąsiedzi znali geograficzną prawdę: o ile nie jest się w NATO, Moskwa jest blisko, Waszyngton daleko. Dla Rosji była to kwestia być albo nie być. Na utratę Krymu pozwolić sobie nie mogła. Zachód — jak najbardziej” (s. 42).
Niemal 100 stron później pokazuje, jak agresywne działania Moskwy spowodowały reakcję państw skandynawskich (s. 141), a zachowania swojego ojczystego kraju w stosunku do Polski w 1939 roku nie waha się nazwać zdradą (s. 139). Otwierający książkę rozdział o Rosji to sprawne podsumowanie wyzwań z którym zmaga się Moskwa – od zmniejszenia obszaru władzy po upadku ZSRR po problemy demograficzne.
Rozdział o Chinach ma, z grubsza patrząc, dwa wymiary. Pierwszy to historyczna ekspansja, w której omawianiu Marshall sięga aż do 1500 p.n.e. Drugi to współczesne wyzwania stojące przed Pekinem – zarówno związane z ekspansją w regionie (Tajwan, Morze Południowo-Chińskie), jak i gospodarczo-społeczne (wzrost gospodarczy, zanieczyszczenia etc.). Nic z tego, co znajdziemy w tej części nie jest nowatorskie, ale stanowi dobre wprowadzenie do tematu.
Co interesujące, autor prezentuje zadziwiająco proeuropejskie nastawienie, jak na Brytyjczyka zainteresowanego geopolityką. W rozdziale o Europie Zachodniej wyraża głęboką troskę o jej liberalne podstawy oraz jedność i w zakończeniu przywołuje słowa kanclerza Niemiec Kohla z 2012 roku. Wyrażał on obawy, że współcześni przywódcy państw nie będą kontynuować europejskiego eksperymentu polegającego na budowaniu wzajemnego zaufania w Europie (s. 154). Marshall zaskakuje nas tym samym po raz kolejny, gdyż zaufanie to słowo, którego w klasycznym słowniku geopolityki nie znajdziemy. Tym niemniej rozdział o Europie Zachodniej nie odbiega daleko od dyskursu siły i przestrzeni. Znajdujemy tam geograficzną analizę wzrostu potęgi Niemiec i pozycji Francji, ale również i kryzysu finansowego ostatnich lat oraz podziału Europy na bogatą Północ i biedne Południe.
Podróżując wraz z autorem wokół globu poznamy wszystkie punkty zapalne świata oraz rosnące mocarstwa w Ameryce Łacińska czy Azji Wschodniej. Ta pierwsza, mimo swojej wielkości, leży trochę na uboczu świata i nie bez powodu znalazła się pod koniec książki. Marshall przystępnie opisuje, jak kombinacja czynników geograficznych i politycznych ogranicza wzrost tego obszaru oraz wspomina o chińskim zaangażowaniu.
W rozdziałach poświęconych Bliskiemu Wschodowi i Azji Południowo-Zachodniej (Indie i Pakistan) poznamy strukturę etniczno-religijną tych obszarów oraz to, jak wpływa ona na powstawanie konfliktów. W kontekście wojen, jakie targają obszarem od Maghrebu po Bangladesz i rodzących się z tego wyzwań migracyjnych i bezpieczeństwa takie podsumowanie pozytywny wkład w polską literaturę. Nie jest ono bowiem ani zbyt skomplikowane, ani zbanalizowane. Chociaż jest to wiedza uproszczona, to jednak dążąca do obiektywizmu. To czyni ją niezwykle wartościową w epoce dezinformacji i fake newsów, które stanowią pożywkę dla widocznego w mediach społecznościowych rozwoju postaw rasistowskich. Rozdział o Korei i Japonii do wiedzy specjalistów nic nowego nie wniesie, ale nowicjuszy łatwo wprowadzi w zagadnienia bezpieczeństwa regionu.
Interesujący jest zamykający książkę rozdział o Arktyce, która pod wpływem postępujących zmian klimatycznych ulega szybkim przeobrażeniom i staje się – nie tak znowu od Polski odległą – areną zmagań geopolitycznych.
Wyrazy uznania należą się wydawnictwu Zysk i S-ka za tempo tłumaczenia. Książka wydana w oryginale po angielsku w 2015 roku w Polsce ukazała się dwa lata później. Tłumaczenie jest sprawne (łącznie z przysłowiami, co nie zdarza się często), dzięki czemu treść przyswaja się łatwo, a każdy rozdział jest opatrzony przynajmniej jedną mapą. Całości dopełnia popularny, lekki i często nieco ironiczny dziennikarski język. Przykładem takowego może być wytłumaczenie rozpadu Związku Radzieckiego. Marshall bowiem pisze, że „(…) Rosjanie nie potrafili przekonać członków swojego imperium do tego, że gułagi i nadprodukcja traktorów to najlepsza droga do świetlanej przyszłości” (s. 113).
Książka z pewnością sprawdzi się jako wstęp do geopolityki czy nawet szeroko pojętego bezpieczeństwa międzynarodowego – dla osób bez wykształcenia kierunkowego, czy to politologicznego czy to historycznego. Lekki język z pewnością ułatwi przyswojenie jej treści. Docenić należy także dążenie do obiektywizmu autora oraz niewielkie tylko skłonności do przewidywania przyszłości. To stawia go w opozycji do np. George’a Friedmana, założyciela agencji analitycznej Stratfor i autora kilku przetłumaczonych na polski pozycji, który twierdzi, że na podstawie analizy geopolitycznej jest w stanie przewidzieć nadchodzące wydarzenia.
Niemniej, jest to jedynie wstęp i dla wiedzy osób śledzących na bieżąco procesy międzynarodowe raczej nic nowego nie wniesie. Dla nich będzie stanowiła bardziej podsumowanie już posiadanych informacji.
Nie umniejsza to wartości książki, gdyż podobnych pozycji na rynku polskim zbyt wielu nie ma.
