Taras Szewczenko – chłop, który został bohaterem Ukrainy

Taras Szewczenko – początki

Taras Szewczenko, Autoportret , 1840 r. (domena publiczna).

Taras Szewczenko urodził się w rodzinie chłopa pańszczyźnianego 9 marca 1814 roku w Moryńcach (gubernia kijowska, część Imperium Rosyjskiego). Jego rodzice do końca życia, a rodzeństwo niemal przez całe życie, pozostawali w poddaństwie u rodziny zrusyfikowanych Niemców, Engelhardtów. Los taki pisany był również Tarasowi, jednak dzięki swoim talentom plastycznym zdobył wolność otwierającą mu drogę do stania się bohaterem narodowym Ukrainy.

Gdy Taras miał dwa lata, rodzina Szewczenko przeniosła się do nieodległej miejscowości Kiryłówka. Przeprowadzka ta okazała się punktem zwrotnym w życiu Tarasa. Tutaj objawił się jego talent do sztuk plastycznych, w miejscu tym pobierał też pierwsze nauki. Niestety w odstępie zaledwie dwóch lat stracił oboje rodziców (matka zmarła w 1823 r., a ojciec w 1825 r.). Jeszcze za życia matki, równolegle do nauki czytania i pisania, ale już z całkowicie osobistych pobudek, Taras zaczął rysować, a jego talent stal się rzeczą oczywistą dla otoczenia. Oddany na nauki do pobliskiego diakona parafialnego przyszły malarz spotkał się z przemocą i wyzyskiem, co skłoniło go do ucieczki do Łysianki. W miasteczku tym znalazł nowego mentora, lecz ten nie różnił się od pierwszego. Po kolejnej ucieczce i rozczarowaniu Taras powrócił do Kiryłówki, aby zostać ludowym poetą. Zarówno w trakcie swych ucieczek, jak i w samej Kiryłówce, chłonął folklor i historie opowiadane przez ukraińskie chłopstwo.

Taras Szewczenko na ilustracji Jakowa de Balmena (1840, domena publiczna).

Powrót w rodzinne strony rozpoczął się dla Szewczenki kolejnym rozczarowaniem. Jego pan postanowił uczynić z niego swojego kozaczka, którego funkcja sprowadzała się do usługiwania i uprzyjemniania mu czasu. Taras przy tym jednak zaznaczał, że dla niego „kozaczek” to wymysł Polaków, którzy w roli „cywilizatorów” Ukrainy zadnieprzańskiej traktowali tę funkcję w sposób przypominający „ujarzmienie dzikiego zwierzęcia”. W trakcie posługiwania swemu panu Taras odbył podróże do Kijowa, Wilna i Petersburga, jednocześnie wykorzystując każdą okazję do kopiowania malunków, które znalazły się w jego zasięgu.

Taras Szewczenko – poeta i malarz

W 1832 roku nawet dla Engelhardta stało się jasne, że z osiemnastoletniego Szewczenki nie będzie dobrego służącego. Stąd, uwzględniając jego prośby, oddał go na naukę do mistrza cechowego malarstwa Szyrajewa w Petersburgu. Będąc „na kontrakcie” u Szyrajewa Szewczenko poznał Iwana Maksymowicza Soszenkę, za sprawą którego rozpoczął malowanie akwarel. Dzięki jego kontaktom poznał również rosyjskiego poetę Wasilija Żukowskiego, który wraz z przekonanymi o talencie Szewczenki artystami rozpoczął starania o przyjęcie Tarasa do Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Głównym problemem uniemożliwiający studia przyszłego wieszcza pozostawało jego pochodzenie – jako chłop pańszczyźniany nie miał prawa studiować. Żukowski i na to znalazł sposób – zamówił swój portret u Karola Briułłowa i przeznaczył go na loterię, z której dochód przekazano na wykupienie Szewczenki z poddaństwa. Ostatecznie Taras Szewczenko stał się wolnym człowiekiem 22 kwietnia 1838 roku.

W następnych latach były chłop pańszczyźniany wstąpił w mury ASP w Petersburgu, stając się uczniem m.in. Briułłowa. W tym okresie powstały także jego pierwsze próby poetyckie. Jak sam przyznawał:

„Surowa muza ukraińska długo stroniła od piersi sponiewieranej w szkole, w przedpokoju, w zajezdnych domostwach i na kwaterach miejskich; lecz gdy powiew swobody powrócił uczuciom moim czystość dawniejszych lat dziecinnych pod ubogą strzechą ojcowską ona, poczciwa, objęła i przytuliła mię w stronie dalekiej”.

W 1840 roku ukazał się jego tom poezji „Kobzarz”, który przyniósł mu uznanie i rozgłos. Do dzisiaj podkreśla się znaczenie tego zbioru dla rozwoju języka i współczesnej literatury ukraińskiej. W rok później opublikował poemat historyczny o koliszczyźnie pt. „Hajdamacy”, który wzbudził kontrowersje i sprzeciw Polaków i Rosjan. W swojej twórczości literackiej Szewczenko zdecydowanie zabierał głos w sprawach, które uważał za ważne i nie unikał tematyki narodowowyzwoleńczej. Między innymi w 1845 roku powstał poemat „Kaukaz” (kopię przesłał Adamowi Mickiewiczowi), w którym bezpardonowo krytykował imperialną politykę carskiej Rosji.

Pomnik Tarasa Szewczenki w Warszawie (fot. Adrian Grycuk, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska).

Taras Szewczenko – na zesłaniu

W 1846 roku Taras wstąpił do tajnego Bractwa Cyryla i Metodego założonego przez kijowskich studentów z inspiracji Mykoły Kostomarowa. W następnym roku Bractwo, stawiające sobie za cel m.in. zjednoczenie Słowian w jednym państwie demokratycznym, zostało zdekonspirowane, a jego członkowie aresztowani. Szewczenko za swoją działalność został skazany na zsyłkę do twierdzy w Orenburgu oraz dostał zakaz pisania i malowania. W trakcie kolejnych dziesięciu lat niejednokrotnie łamał ów zakaz, przykładowo sporządzając szkice wybrzeża Morza Aralskiego w trakcie wyprawy badawczej jednego z rosyjskich geografów. Do 1857 roku losy Szewczenki zmieniały się jak w kalejdoskopie. Trudne warunki zesłania z czasem łagodniały, aby na skutek donosów i rewizji powrócić do stanu początkowego. W lipcu 1857 roku Taras został oficjalnie uznany za człowieka wolnego i mógł opuścić karną jednostkę.

Powrót na ukochaną Ukrainę zajął mu jednak dodatkowe dwa lata. W 1859 roku, otrzymawszy oficjalną zgodę, mógł wyjechać w ojczyste strony i odwiedzić rodzinę. Spędzając czas na Ukrainie Prawobrzeżnej Szewczenko spotykał się z chłopami, co nie umknęło władzom, które otrzymywały kolejne donosy na poetę. Aresztowany i osadzony w twierdzy w Czerkasach został następnie przewieziony do Kijowa, gdzie ostatecznie zwolniono go z poleceniem udania się do Petersburga.

Taras Szewczenko zmarł 10 marca 1861 roku w Petersburgu, w tym miejscu został też pierwotnie pochowany. Ostatecznym miejscem jego spoczynku została jednak miejscowość Kaniów, którą poeta sam wybrał, a wyraz temu dał w utworze „Testament”. Szewczenko w trakcie swojego 47-letniego życia spędził jedynie dziewięć lat jako człowiek wolny. Poddaństwo, zsyłki i nadzór policyjny wypełniły niemal całe jego życie.

Bibliografia:

• Alwart Jenny, Pamięć kulturowa Ukrainy – casus Tarasa Szewczenki, [w:] Dialog kultur w regionie ULB, A. Nikžentaitis, M. Kopczyński [red.], Warszawa 2014, s. 202-214.
• Biernacki Mieczysław [red.], Wieszczowi Ukrainy 10 III 1814 – 10 III 1914. Taras Szewczenko (W setną rocznicę urodzin), „Codzienny Kurjer Lubelski” nr 57(162), 10 marca 1914 r., s. 2-4. [http://dlibra.kul.pl/Content/37569/38152.pdf] [dostęp: 06.03.2019].
• Szewczenko Taras, Hajdamacy, przeł. L. Sowiński Poprzedzone studjum o Tarasie Szewczence, Lwów 1883 [https://polona.pl/item/hajdamacy,ODI3NjM5OTY/4/#info:metadata] [dostęp: 06.03.2019].
• Życiorys Tarasa Szewczenki. Długi szlak T. Szewczenki, [http://web.archive.org/web/20080331025327/http://szewczenko.bo.net.ua/zyciorys.html] [dostęp: 06.03.2019].

Redakcja: Paweł Czechowski

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/