Stanisław Cat-Mackiewicz – „O jedenastej – powiada aktor – sztuka jest skończona. Polityka Józefa Becka” – recenzja i ocena

Polska polityka zagraniczna na tle europejskim

Dzieło Stanisława Cata-Mackiewicza poświęcone jest w głównej mierze kształtowi polskiej polityki zagranicznej w latach 1933–1939. Nie jest to jednak jej suchy zapis, ale pełne pasji dzieło o charakterze publicystycznym. Niektóre fragmenty książki nazwałbym nawet „szkołą realistycznego myślenia na temat miejsca II Rzeczypospolitej w Europie”. Autor opisuje politykę Becka wobec najbardziej istotnych problemów, przed jakimi stanęła polska dyplomacja. Co charakterystyczne dla Mackiewicza, dzieli on okres dzierżenia teki przez Becka na czasy, gdy żył Piłsudski (będący pod urokiem marszałka Cat-Mackiewicz ocenia ten czas bardzo pozytywnie) i po jego śmierci. Ten drugi etap oceniony został już wyjątkowo negatywnie. Należy zaznaczyć, że duża część zarzutów autora nie jest bezpodstawna. Jednak nie wszystkie jego spostrzeżenia były trafne, co przejawia się w momentami zbyt ostrej krytyce Becka, nieopartej na niczym poza niechęcią i rozczarowaniem autora.

Wśród dwóch największych zalet dzieła jest, po pierwsze, dostrzeganie wielu istotnych faktów, nieraz umykających innym autorom z epoki, po drugie zaś: umiejętność formułowania trafnych analiz ich dotyczących. Najlepszym przykładem jest tu wykazanie przez Cata-Mackiewicza wadliwości jednego z głównych założeń dyplomacji Becka, dotyczącego możliwości i konieczności manewrowania między ówczesnymi mocarstwami. Szczególnie ciekawe są uwagi autora poruszające moralny wydźwięk niektórych posunięć Becka. Mam tu na myśli sprawę włoskiej agresji Abisynii, którą II RP zaakceptowała jako jeden z pierwszych krajów, a także zajęcie Zaolzia. W obydwu wypadkach Beck nie zdawał sobie sprawy z faktu, jak dalece „złą prasę” będzie miała Polska po takich posunięciach kierowanej przez niego dyplomacji.

Wymieniając inne, warte odnotowania spostrzeżenia Cata-Mackiewicza, nie można zapomnieć na przykład o dostrzeżeniu nierównych korzyści z sojuszu polsko-francuskiego czy trafnej analizy sytuacji Czechosłowacji na arenie międzynarodowej.

Słabości Becka

Poza przedstawieniem kierowanej przez Becka polityki zagranicznej otrzymujemy także przegląd jego cech osobowych, które niejednokrotnie wpłynęły na taki, a nie inny kształt podejmowanych przez niego działań dyplomatycznych. Otrzymujemy, jak w podsumowaniu pisze Stanisław Żerko, pamflet, nie będący jednak zapisem jałowej krytyki, lecz wykazaniem wielu błędów i zaniedbań. Warto dodać, że często wynikały one z mocno rozbudowanego ego Józefa Becka.

Oprócz wielu wad charakterologicznych Cat-Mackiewicz eksponuje także jego słabe umocowanie w II RP po śmierci Piłsudskiego. Rydz-Śmigły, jak trafnie zauważa autor, jedynie tolerował go na stanowisku ministra spraw zagranicznych, z czego wynikał brak możliwości prowadzenia spójnej dyplomacji.

Stanisławowi Mackiewiczowi, oprócz szeregu trafnych spostrzeżeń na temat Becka, niejednokrotnie zdarza się być niesprawiedliwym, co jest szczególnie widoczne w ocenie działań jego resortu w latach 1938–1939.

Ocena

Lektura dzieła Mackiewicza jest z pewnością i przyjemna, i pożyteczna. Nie ma co się rozwodzić nad wspaniałą erudycją autora, której brakuje wielu obecnym publicystom historycznym. Jest to rzecz oczywista dla każdego, kto zetknął się z jego tekstami. Pamiętać jednak należy, by – jak pisze Żerko – nie dać się Mackiewiczowi „uwieść”. Część jego sądów jest bowiem niczym niepodparta i wynika nieraz ze zbyt dużego zaangażowania emocjonalnego. Tak jest szczególnie, gdy ocenia on ostatni okres sterowania przez Becka polską dyplomacją. Mackiewicz pomija fakt, że był to czas, gdy możliwości działania II RP na arenie międzynarodowej było już mocno ograniczone.

Wydanie, jak zwykle w przypadku Universitasu, stoi na wysokim poziomie i nie mam wobec niego żadnych zastrzeżeń. Zaletą recenzowanej pozycji jest również umieszczenie przez wydawcę podsumowania autorstwa prof. Żerki. Ułatwia ono recepcję dzieła Cata (szczególnie dla osób słabo zaznajomionych z kontekstem epoki i resztą jego publicystyki).

Zobacz też:

• Stanisław Cat-Mackiewicz - „Historia Polski”;
• Stanisław Cat-Mackiewicz – „Myśl w obcęgach”.
• Stanisław Cat-Mackiewicz – „Kropki nad i. Dziś i jutro”;
• 72. rocznica przemówienia ministra Becka;
• Piotr Zychowicz – „Pakt Ribbentrop-Beck”.

Redakcja i korekta: Przemysław Mrówka