Stanisław August Poniatowski (1732–1798)
Stanisław August w stroju koronacyjnym (aut. Marcello Bacciarelli , domena publiczna). Stanisław August Poniatowski (1732–1798), a właściwie Stanisław Antoni Poniatowski herbu Ciołek, przyszedł na świat w Wołczynie, 17 stycznia 1732 roku. Był synem Stanisława Poniatowskiego seniora, przyszłego kasztelana krakowskiego, oraz Konstancji Zofii, wywodzącej się z rodu Czartoryskich. Miał siódemkę rodzeństwa: pięcioro braci i dwie siostry.
Pierwsze lata jego życia związane były z Gdańskiem, choć jeszcze jako malec został uprowadzony do Kamieńca Podolskiego na rozkaz Józefa Potockiego – powodem był fakt, że ojciec Stanisława opowiedział się w sporze o koronę po stronie Augusta III Sasa. W mieście tym pobierał swoje pierwsze nauki, a edukację kontynuował po przenosinach do Warszawy w kolegium teatynów. Po raz pierwszy w podróż zagraniczną wybrał się w 1748 roku, w kolejnych latach nabierał też doświadczenia w kancelarii prawnej i zdobywał cenne koneksje.
Elekcja Stanisława Augusta (aut. Bernardo Bellotto, domena publiczna). W 1752 roku został posłem na Sejm jako przedstawiciel ziemi łomżyńskiej (funkcję posła pełnił w przyszłości jeszcze kilkukrotnie), związał się również politycznie ze stronnictwem znanym szerzej w historiografii jako Familia (Czartoryskich). W 1755 roku został stolnikiem wielkim litewskim, krótko później otrzymał tytuł starosty przemyskiego. Mniej więcej w tym okresie wyruszył też na dwór rosyjski, na którym przebywał kilka lat, w tym czasie nawiązując romans z przyszłą carycą Katarzyną II.
Po śmierci Augusta III Sasa był kandydatem Familii, aktywnie wspieranym przez Katarzynę, w rywalizacji o tron polski. Sztuka ta mu się udała – we wrześniu 1764 roku sejm elekcyjny ogłosił go nowym polskim monarchą. Wbrew oczekiwaniom swoich protektorów, Stanisław August Poniatowski próbował wzmocnić pozycję królewską oraz przeprowadzić szereg reform dotyczących funkcjonowania Rzeczpospolitej. Z jego inicjatywy założona została Szkoła Rycerska, mająca kształcić wyższe kadry wojskowe, z kolei dla wzmocnienia roli miast zaczęto powoływać tzw. komisje dobrego porządku. Poniatowski przeszedł też do historii jako postać zaangażowana w mecenat i wsparcie dla kultury – zadecydował o utworzeniu warszawskiego Teatru Narodowego, słynne stały się także obiady czwartkowe, na które władca zapraszał artystów i literatów.
Niestety panowanie Stanisława Augusta miało też liczne cienie. Przeciwko reformom występowała krajowa opozycja oraz – przede wszystkim – mocarstwa ościenne, na czele z Rosją. Uzależnienie od potężnej sąsiadki wzrastało, a kumulacją tych wydarzeń było podpisanie tzw. „Traktatu o wieczystej przyjaźni”, który de facto ustanawiał rosyjski protektorat nad Rzeczpospolitą. W związku z tymi wydarzeniami część szlachty zawiązała w Barze konfederację, której siły rozbito w 1772 – był to również rok I rozbioru Polski.
Rzeczpospolita w 1772 roku (rys. Maciej Szczepańczyk & Halibutt , na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0) W 1788 roku król zainaugurował obrady Sejmu Czteroletniego, zwanego też Wielkim, który był ostatnią wielką próbą zreformowania ustroju państwa. Efektem jego działania było m.in. ogłoszenie 3 maja 1791 roku Konstytucji. Wszystkich planów nie udało się jednak wypełnić – niebawem wybuchła krótkotrwała wojna polsko-rosyjska i nastąpił II rozbiór (1792). Król ponadto zdążył przystąpić do konfederacji targowickiej, co po dziś jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych wątków w jego życiorysie. Po stłumieniu insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku, Rzeczpospolita przestała istnieć w roku 1795 po ostatnim, III rozbiorze.
Stanisław August Poniatowski abdykował 25 listopada 1795 roku, w 31. rocznicę swojej koronacji i – co wydaje się ironiczne – w dniu imienin Katarzyny II. Wyjechał do Petersburga, gdzie spędził ostatnie lata swojego życia. Zmarł 12 lutego 1798 roku. Pozostawił po sobie trójkę dzieci: Stanisława, Kazimierza i Izabelę – były one owocem jego morganatycznego związku z Elżbietą Grabowską.
Stanisław August Poniatowski – często zadawane pytania:
Stanisław August Poniatowski, by sięgnąć po koronę polską, musiał mieć odpowiednie wsparcie – w kraju zwracało się wieloletnie poparcie Familii Czartoryskich, za granicą relacja z Katarzyną II. Jak Poniatowski został królem? [CZYTAJ WIĘCEJ]
Krytycy zarzucają Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu przede
wszystkim brak heroizmu. Nie postawił się Rosji, przystąpił do konfederacji
targowickiej, a po klęsce powstanie kościuszkowskiego, zamiast kontynuować
choćby symboliczny opór, zrzekł się tronu. Nie został bohaterem, nie szukał
śmierci i nie zdecydował się na walkę do ostatniej kropli krwi. [CZYTAJ WIĘCEJ]
Za rządów SAP zmieniło się nieco funkcjonowanie polskiej dyplomacji – decyzją króla utworzono stałą służbę dyplomatyczną. Jakie jeszcze działania podejmowano? [CZYTAJ WIĘCEJ]
Monarcha posiadał potomstwo ze związku z Elżbietą Grabowską, jednak morganatyczny charakter tej relacji (Grabowska była uznawana za osobę niższego stanu) sprawiał, że dzieci nie miały pełnych praw dziedziczenia. [CZYTAJ WIĘCEJ]
Konstytucja 3 maja była owocem obrad Sejmu Czteroletniego (zwanego też Wielkim). Wypracowanie takiego kompromisu politycznego nie było łatwe – jak do niego doszło? [CZYTAJ WIĘCEJ]
