Stanisław Aleksandrowicz – Kartografia Wielkiego Księstwa Litewskiego od XVI do połowy XVIII wieku – recenzja i ocena
A o mapach właśnie, ich znaczeniu w badaniu i rozumieniu różnych procesów historycznych pisze Stanisław Alexandrowicz w książce „Kartografia Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku (Cartographia Magni Ducatus Lithuaniae XVI–XVIII saeculorum)”, wydanej w 2012 roku nakładem Oficyny Wydawniczej ASPRA-JR. Jest to trzecie już wydanie monografii naukowej, którą można uznać za klasyczną w dziedzinie historii kartografii. Wydanie recenzowanej pracy zostało zrealizowane pod auspicjami trzech instytucji: Zamku Królewskiego w Warszawie, Instytutu Historii Nauki im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk oraz Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Warto się nią zainteresować szczególnie teraz, bowiem w 2015 roku rozpocznie się Międzynarodowy Rok Mapy, zorganizowany przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Kartograficzne i Organizację Narodów Zjednoczonych.
Stanisław Alexandrowicz jest jednym z najwybitniejszych znawców historii kartografii. Związany był z ośrodkami naukowymi m.in. w Toruniu, Poznaniu i Białymstoku. Wchodził w skład Komitetu Historii Nauki i Techniki Polskiej Akademii Nauk. Jest członkiem i byłym przewodniczącym Zespołu Historii Kartografii przy Instytucie Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk. Opublikował wiele prac z takich dziedzin jak historia kartografii i historia miast.
Recenzowana praca składa się z sześciu rozdziałów. Pierwszy stanowi przegląd map z czasów starożytnych i średniowiecznych, na których widoczne są ziemie późniejszej Litwy i Białorusi. Należy zaznaczyć, że autor świadomie pomija ziemie Ukrainy, która od 1569 roku wchodziła w skład Korony. Wiadomość o tym znajdziemy we wstępie, który niestety jest słabą stroną publikacji i zdecydowania wymaga ponownego przeredagowania. Wystarczy zwrócić uwagę na fragmenty mówiące o zasięgu terytorialnym pracy – informacja o nieuwzględnieniu ziem Ukrainy pojawia się we wstępie aż trzy razy. Co więcej, w jednym przypadku autor pisze, że takie podejście wiąże się z pominięciem map Beauplana, a na następnej stronie czytamy już, że skoro przy opracowywaniu tych map brał udział kartograf litewski Józef Naronowicz-Naroński, to przecież w książce musi być o nich mowa! Ostatecznie obowiązująca okazała się druga wersja i autor poświęcił tymże mapom nieco miejsca.
W drugim rozdziale autor skupia swoją uwagę na mapach Bernarda Wapowskiego, pochodzących z około 1526 roku. O znaczenie tych map, obecnie znanych jedynie we fragmentach, najlepiej świadczy fakt, iż były one często wykorzystywane przez twórców innych map do przedstawienia ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Trzeci rozdział stanowi obszerną charakterystykę mapy tzw. „Radziwiłłowskiej”. Wykonał ją na przełomie XVI i XVII wieku Tomasz Makowski na zlecenie Mikołaja Radziwiłła „Sierotki”. Mapa ta stanowi jedno ze znaczących osiągnięć polskiej kartografii. Jest niezwykle dokładna, osady i obiekty na niej przedstawione o wiele lepiej odpowiadają rzeczywistemu ich położeniu niż na dotychczasowych mapach. Posiada również wysokie walory estetyczne. Spośród wszystkich map omówionych w książce tej poświęca Alexandrowicz najwięcej miejsca, czyniąc to w sposób niezwykle szczegółowy i skrupulatny. Na zakończenie jej opisu autor stwierdza, że mogła ona skutecznie pełnić rolę zapoznania całego ówczesnego świata naukowego: z geografią, ustrojem politycznym, stosunkami etnicznymi i wyznaniowymi, elementami historii, a nawet gospodarką Wielkiego Księstwa Litewskiego (s. 119).
Następny rozdział poświęcony jest ziemiom Wielkiego Księstwa Litewskiego na mapach z lat 1650–1673. Wprawdzie rozdział ten wchodzi nieco w epokę stanisławowską, jednak ta generalnie nie była przedmiotem zainteresowania autora. Pozostałe dwa rozdziały pracy mają trochę inny charakter od poprzednich, dotyczą bowiem konkretnych rodzajów map, a mianowicie granicznych, majątkowych i wojskowych.
Książka zawiera streszczenia w kilku językach (angielskim, niemieckim, rosyjskim i litewskim) oraz indeksy – osobowy i geograficzny. Niezwykle cennym i znacząco podnoszącym walor wydawnictwa jest dodatek zawierający reprodukcje pięćdziesięciu pięciu map i planów. Dzięki niemu treść książki staje się dla czytelnika o wiele bardziej zrozumiała. I – last but not least – załączone mapy są po prostu piękne. Książka wydana została w formacie A4 w twardej oprawie.
Niestety nie znajdziemy w recenzowanej pracy bibliografii, co jest jej wielkim minusem. Autor odsyła jedynie do bibliografii załączonej przez Lucynę Szaniawską w książce „POLONIA. Atlas map z XVI-XVIII wieku” (Warszawa 2005). Również w niektórych przypisach wskazuje na opracowania zawierające zestawienia literatury. Taki zabieg nie zwalnia jednak badacza z umieszczenia odrębnego spisu bibliograficznego we własnym dziele, czego nie zrobił autor również w poprzednich wydaniach swojej książki. Praca po raz pierwszy bowiem opublikowana została w roku 1972 (choć oddana do druku jeszcze w 1971, stąd często różne daty w katalogach bibliotecznych) pod tytułem „Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku” w serii „Historia” Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Drugie wydanie, pod takim samym tytułem jak pierwsze, ukazało się w 1989 roku w tej samej serii.
Choć w książce znaleźć można informację, że jest to wydanie „poprawione i uzupełnione”, to na tę sprawę należy spojrzeć nieco ostrożnie. Porównując obecną edycję książki z poprzednimi można stwierdzić, że więcej zmian wprowadził autor w drugiej edycji w stosunku do pierwszej, niż w trzeciej w stosunku do drugiej. W ostatnim wydaniu uzupełnienia polegają w głównej mierze na odnotowaniu nowszej literatury, bez znaczących zmian w samym tekście. Odrębnym problemem, na którego rozważanie nie ma tu miejsca, jest postęp badań nad dziejami kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego w ostatnich dwudziestu latach, nie czyniący jednak z książki Alexandrowicza pracy nieaktualnej.
Powyższe uwagi nie zmieniają jednak jednej, najistotniejszej rzeczy – recenzowana praca jest interesująca i wnosi wiele nowych ustaleń. Stanowi zwartą syntezę wiedzy z zakresu podejmowanej problematyki. Nie ma w sumie innego tak obszernego i kompleksowego dzieła na temat kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego. Dobrze się stało, że zdecydowano się na jej wznowienie i załączenie reprodukcji wspaniałych map. Praca Alexandrowicza jest rzetelnie przygotowaną monografią naukową, którą, i tu uwaga, po prostu dobrze się czyta. Autor w doskonały sposób pokazuje, jak wielu rzeczy można dowiedzieć się zarówno z mapy, jak i z poszukiwań wiadomości o niej samej. Z pozoru niewiele mówiący obraz kartograficzny staje się fascynującym źródłem, przekazującym niezwykle wiele treści o zjawiskach, które przedstawia, a także w pewien sposób o ludziach, którzy pierwotnie mieli z nim do czynienia. Taką właśnie historię opowiada Alexandrowicz przy wspomnianej mapie „Radziwiłłowskiej”, która staje się jedynie pretekstem do opisania szerszej historii nie tylko o jej autorach, zleceniodawcach, jej znaczeniu i roli w ówczesnym czasie, ale także o polityce czy też ogólnie świadomości ówczesnych ludzi.
Pracę Stanisława Alexandrowiecza polecić można wszystkim osobom zainteresowanym dziejami I Rzeczypospolitej i miłośnikom dawnych map, ale również tym, dla których nie są one czymś szczególnym. Po lekturze książki na pewno spojrzą na nie inaczej. Również historycy wojskowości, ze względu na zawarte w książce liczne opisy i reprodukcje planów bitew, będą zainteresowani lekturą. Dobry styl pisarski i warsztat badawczy autora świetnie pokazują, jak wdzięcznym i interesującym źródłem historycznym są dawne mapy.
Redakcja i korekta: Agnieszka Leszkowicz
