„Rok 1918. Odzyskiwanie Niepodległej” – recenzja i ocena

Fundacja Karta przy okazji 90. rocznicy odzyskania niepodległości wykorzystała swój inny tegoroczny pomysł — z okazji 40-lecia wydarzeń marcowych 1968 r. wydano album Rok 1968. Środek Peerelu. Zastosowano w nim podobne rozwiązania: ikonografie połączono z różnorakimi źródłami pisanymi, ukazując różnorodność rzeczywistości jednego roku kalendarzowego.

Zespół Karty, we współpracy z warszawskim Domem Spotkań z Historią oraz spółką Agora S.A., pod naukową opieką profesorów Andrzeja Chojnowskiego (Kolegium IPN, IH UW) i Jerzego Kochanowskiego (IH UW) przygotowało kolorowy, elegancko wydany i liczący 200 stron album. W kwerendach tekstowych wykorzystano prawie 180 pozycji oraz liczne i różnorodne zbiory ikonograficzne.

Jak podkreślał podczas premiery albumu prof. Jerzy Kochanowski, oprócz znanego powszechnie 11 listopada, rok 1918 miał także 364 inne dni. Co ciekawe, w ciągu całego roku kojarzony najpowszechniej z odzyskaniem niepodległości Józef Piłsudski odgrywał aktywną rolę tylko przez niecałe dwa miesiące. Dlatego też twórcy albumu postanowili dzień po dniu pokazać najważniejsze wydarzenia roku 1918 r. od 1 stycznia do 31 grudnia, zarówno we Lwowie, Warszawie, Krakowie, Lublinie, Poznaniu, czy na Zachodzie. Całość została podzielona na trzy części: O nas bez nas, Szukanie drogi, Niepodległa.

Podstawą albumu są różnorodne materiały ikonograficzne — zdjęcia, grafiki, plakaty propagandowe, ulotki, materiały reklamowe. Prezentują przebogaty obraz — od mężów stanu, poprzez żołnierzy aż do mieszkańców dużych miast. Widzimy w nich zarówno Warszawę czy Kraków, jak i małe miejscowości, obozowiska wojskowe czy obozy internowania legionistów w Beniaminowie i Szczypiornie. Obok plakatu pożyczek państwowych widzimy plakat loterii RGO.

Drugim elementem są wypisy źródłowe z pamiętników, artykułów prasowych, odezw partii politycznych etc. Bardzo często reprodukowano nagłówki gazet czy też całe ich pierwsze strony. Opinie o wydarzeniach wypowiadają politycy, publicyści, naukowcy, literaci, artyści, oficerowie, często też zwykli ludzi. Daje to obrazom życie i zwiększa emocjonalność przekazu.

Szkielet opowieści tworzą wydarzenia polityczne i wojskowe zachodzące w 1918 r. Stąd też dowiadujemy się o reakcjach na decyzję przekazania Chełmszczyzny Ukrainie, przedarcie się II Brygady Legionów na rosyjską stronę frontu, czy też powstawanie lokalnych ośrodków władzy polskiej w październiku i listopadzie. Oprócz tego pokazane zostało życie codzienne Polaków w okupowanym przez Niemców i Austriaków kraju. Widzimy zarówno postawę władz okupacyjnych, jak i niedostatki związane z problemami aprowizacyjnymi — Maria Lubomirska wspomina, że w początkach stycznia za jajko płacono nawet półtorej marki.

Zaletą albumu jest pokazanie roku 1918 z różnych perspektyw. Oprócz polskiego, poznajemy także punkt widzenia ludności żydowskiej obawiającej się pogromów, czy też ukraińskiej wybijającej się na niepodległość. Obok patriotycznych obchodów trzeciego maja obserwujemy także robotnicze święto pierwszomajowe. 17 listopada przeciwko pomysłowi powołania na premiera socjalisty Ignacego Daszyńskiego protestują endecy. Bogactwo relacji pomaga w zrozumieniu dynamiki tamtych wydarzeń.

Dynamiki, która miejscami miała znamiona chaosu. Pierwsze dziewięć miesięcy to obraz idei, oczekiwania, powolnego działania w obliczu coraz bardziej rozwijających się wydarzeń. Styczeń to czas rezygnacji i zmęczenia długą wojną, grudzień to jednocześnie spełnienie marzeń i zawód z kształtu tej wymarzonej Polski. Radość i smutek przeplatają się w tym albumie przez całe dwanaście miesięcy.

Album Rok 1918. Odzyskiwanie Niepodległej to solidnie i atrakcyjnie wydany przegląd obrazów od 1 stycznia do 31 grudnia 1918 r. Obrazów nadziei i patriotyzmu, ale także problemów i zwątpienia. Twórcy w sposób pomysłowy przedstawili obraz czasu ważnego dla Polski i dla żyjących wówczas Polaków. Źródła ikonograficzne i pisane opowiadają historię tamtych dni, a rola historyków sprowadza się wyłącznie do doboru i zestawiania przekazów. W ten sposób 90. rocznicę odzyskania niepodległości uczczono bardzo udaną publikacją popularnonaukową...

Korekta: Małgorzata Misiurek