Richard Overy - „1939. Nad przepaścią” – recenzja i ocena

Richard Overy, brytyjski historyk, członek Królewskiego Towarzystwa Historycznego oraz Akademii Brytyjskiej, dał się poznać polskiemu czytelnikowi już wielokrotnie. Jego prace, m.in.: „Krew na śniegu. Rosja w II wojnie światowej”(2009), czy też „Dyktatorzy. Hitler i Stalin”(2009), były nad Wisłą bardzo popularne, ta ostatnia zaś została wysoko oceniona przez krytykę, również na naszych łamach. Zakres badawczych zainteresowań autora koncentruje się zatem głównie na tematyce II wojny światowej. W pracy, o której traktuje niniejsza recenzja, Overy poddaje analizie preludium do wydarzeń z lat 1939-1945 – okres dyplomatycznej gorączki ostatnich dni sierpnia 1939 roku, aż do momentu, kiedy Anglia i Francja wypowiedziały wojnę III Rzeszy, tj. 3. września. Wydaje się więc, że bardziej adekwatne byłoby tu zachowanie oryginalnego tytułu publikacji – „1939. Countdown to War”.

Książka Overy’ego podzielona została na 4 rozdziały, które składają się na treść właściwego wywodu, wprowadzający w główne rozważania prolog oraz wnioski końcowe, rekapitulujące wykład. Nie zabrakło również osobnej części na przypisy i indeks osobowy. Niestety czytelnik pozbawiony został możliwości skorzystania z bibliografii.

Jednak nie przypadkowo wspomniałem tu o „wykładzie”. Nie ma większej przyjemności niż obcowanie z lekturą, które wydaje się być czasem spędzonym w akademickiej auli, na katedrze której stoi profesor posiadający nieprzeciętną wiedzę oraz talent do świetnego prowadzenia narracji. Tak właśnie rzecz ma się w przypadku książki Overy’ego. Nie ma większego znaczenia, czy wynika to z jego osobistych predyspozycji, czy też populizatorskiej konwencji, w jakiej utrzymana jest praca – formy odautorskiej refleksji, często sięgającej do źródeł, szczególnie wspomnień głównych graczy dyplomatycznej potyczki feralnego sierpnia 1939 roku. A, że wraz z lekkością pióra przebija tu z kart wysoki merytoryczny kunszt i erudycja? To tylko kolejny plus tej niewielkiej książeczki.

Overy, opierając się głównie na szeroko pojętych źródłach pamiętnikarskich oraz rozmaitych archiwaliach angielskich, francuskich, niemieckich czy polskich, odtwarza kulisy dyplomatycznych rozgrywek prowadzonych „za zamkniętymi drzwiami” gabinetów w Londynie, Paryżu i Berlinie. Nieco dziwić może fakt marginalizowania roli Moskwy w tych, kluczowych dla wybuchu II wojny dniach. Wydaje się jednak, że wynika to z perspektywy jaką obrał autor – analizy zachowań jedynie zachodnich rządów, co w konsekwencji niesie z sobą odsunięcie na dalszy plan również Warszawy. Śledzimy więc często dramatyczne rozterki i wahania głównych bohaterów tamtych dni w rządach państw zachodnich – Chamberlaina, Halifaxa, Bonneta, Daladiera. Nie znaczy to, że są oni oderwani od historycznej rzeczywistości, wręcz przeciwnie – kontekst Polski w ich działaniach jest tu wyraźnie akcentowany.

Angielski historyk ukazuje, czasami bardzo krytycznie, czasami zaś jak się wydaje, zbyt pobłażliwie, działania wspomnianych polityków, zawsze jednak biorąc pod uwagę szeroką perspektywę. Uwzględnia ona interesy krajów, których są reprezentantami, ale również krajów, których są sojusznikami i mają względem nich zobowiązania. Są przedstawieni jako osoby, które zdają sobie sprawę, że na ich barkach spoczywa odpowiedzialność za miliony współobywateli oraz losy ludzi na całym świecie. W opisie Overy'ego rysują się jako postaci, które kierują się własnymi wartościami, a nie – jak zwykle skrajnie bywało to ujmowane – jako „polityczne maszyny”, bądź bohaterowie, pragnący uchronić swe państwa za wszelką cenę od wojny, czy też wreszcie jako tchórze i zdrajcy. Wykorzystanie dostępnych źródeł do zaprezentowania ich pełnych sylwetek oraz rzetelne ujęcie relacji między poszczególnymi politykami wewnątrz gabinetów danych państw, czy w trakcie rozgrywek międzynarodowych – głównie między Zjednoczonym Królestwem a Francją, jest niewątpliwym, ogromnym atutem omawianej pracy.

Na dodatek, kiedy sięgam do publikacji traktującej o dyplomatycznej grze roku 1939, która doprowadziła do wybuchu II wojny światowej, a w niej znajduje informację o podpisaniu paktu Ribbentrop – Mołotow datowanego na 24. sierpnia tegoż roku, to wiem, że autor wykracza poza dotychczasowe schematy, a to już samo w sobie jest ciekawe. Kiedy jednak ją czytam i spostrzegam na jej kartach chłodne, krytyczne, pogłębione oraz dążące do obiektywizmu analizy na temat głównych aktorów i ich działania w krytycznych dniach sierpnia i początku września wspomnianego roku; na dodatek formułowane przez anglosaskiego historyka, to wiem już z całą pewnością, że mam do czynienia z książką nie tyle ciekawą, co merytorycznie nad wyraz wartościową.

Korekta: Wioleta Mierzejewska