Rafał Matyja, Błażej Sajduk – „Wybory 2014–2015 a przemiany elit politycznych Trzeciej Rzeczypospolitej” – recenzja i ocena
Rafał Matyja, Błażej Sajduk – „Wybory 2014–2015 a przemiany elit politycznych Trzeciej Rzeczypospolitej” – recenzja i ocena
Wybory stanowią jeden z kluczowych instrumentów kształtowania elit politycznych w państwach demokratycznych. Od blisko trzydziestu do tego grona lat zalicza się także Polska. Zamysł przyjrzenia się polskim elitom w kontekście wyborów wydaje się więc ze wszech miar zasadny.
Rafał Matyja i Błażej Sajduk, autorzy recenzowanej książki, to doświadczeni badacze. Pierwszy – doktor habilitowany nauk społecznych, wykładowca Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie. Przed laty zasłynął publicystyczną koncepcją tzw. IV Rzeczpospolitej, później wielokrotnie wykorzystywaną przez polityków. Matyja ma jednak przede wszystkim znaczny dorobek naukowy, do którego należą m.in. książki „Państwowość PRL w polskiej refleksji politycznej lat 1956–1980” (wyd. Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2007) czy „Rywalizacja polityczna w Polsce” (wyd. Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2007).
Sajduk opublikował natomiast m.in. pracę „Socjologia tłumu, psychologia narodów i historiozofia w myśli społeczno-politycznej Jana Karola Kochanowskiego (1869–1949)”. Jest wykładowcą w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Obaj publikowali już też wyniki swoich wspólnych badań nad elitami (zob. „Polska elita polityczna 2013”, wyd. Wyższa Szkoła Europejska im. ks. Józefa Tischnera, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie, Kraków 2014, książka dostępna jest w Internecie)
Kolejna publikacja Matyi i Sajduka, jak sami stwierdzili we wstępie, miała za zadanie odpowiedzieć na trzy pytania: „(1) w jakim stopniu demokratyczne wybory wpływają na wymianę elit politycznych? (2) czy zmiana, do jakiej doszło po ostatnich wyborach, jest zmianą dalej idącą niż te z lat 1989–2014? (3) czy wraz z utworzeniem nowej większości parlamentarnej i nowej ekipy rządzącej doszło także do zmiany pokoleniowej?”. Autorzy skupili się przy tym na trzech poziomach elit: parlamentarnym (posłowie i senatorowie parlamentu RP, jak również polscy deputowani w parlamencie europejskim), rządowym (ministrowie konstytucyjni, sekretarze i podsekretarze stanu w rządzie, ale również wojewodowie i wicewojewodowie) oraz samorządowym (prezydenci miast, członkowie zarządów województw i prezydiów sejmików wojewódzkich).
Materiał badawczy poddany analizie, musiał być zatem ogromny. Obejmował informacje biograficzne na temat obecnych i byłych członków polskich elit politycznych (w rozumieniu i ujęciu zaproponowanym przez autorów), czerpane z tradycyjnych i internetowych publikacji. Warto przy tym odnotować uwagę, iż „nawet dane dotyczące daty i miejsca urodzenia czy zdobytego wykształcenia są często w oficjalnych biogramach pomijane lub podawane nieprecyzyjnie, a proszone o ich udostępnienie instytucje najczęściej nie odpowiadają na pytania lub zasłaniają się prawem chroniącym dane osobowe”. Przykładem prób rozmazywania własnej przeszłości przez członków elity politycznej RP jest z kolei pomijanie w notkach biograficznych niektórych informacji (np. przynależności politycznej w przeszłości) lub podawanie ich w sposób nieprecyzyjny (np. „studiowałem na uczelni X”, co wcale nie musi oznaczać ukończenia studiów). Sytuację tę trzeba wskazać nie tylko jako znaczące utrudnienie dla badaczy. Jest to także, a może przede wszystkim, przejaw braku pełnej jawności i przejrzystości życia politycznego w Polsce.
Matyja i Sajduk wykorzystali także dostępną literaturę przedmiotu, choć trzeba stwierdzić, iż systematyczne badanie elit politycznych nie jest mocną stroną polskiej politologii. Zazwyczaj politolodzy ograniczają się do opisywania wzorców rywalizacji międzypartyjnej, systemu partyjnego i kampanii wyborczych, nie zagłębiając się już w kondycję polskiej elity. Niemniej jednak, autorzy omawianej pracy mogli sięgnąć, co też uczynili, do prac o polskich elitach publikowanych przez m.in. Jacka Raciborskiego, Jacka Wasilewskiego, Włodzimierza Wesołowskiego czy Edmunda Wnuka-Lipińskiego. W swojej pracy uwzględnili także publikacje zagranicznych autorów – szerokie, komparatystyczne opracowanie o elitach parlamentarnych Europy Środkowej i Wschodniej
(„Parliamentary Elites in Central and Eastern Europe. Recruitment and Representation”, red. E. Semenova, M. Edinger, H. Best, wyd. Routledge, London–New York 2014), jak również liczne pozycje z zakresu teorii elit. W bibliografii zabrakło mi jednak kilku pozycji, które mogły okazać się autorom przydatne, w tym ważnej pracy Waldemara Wojtasika „Funkcje wyborów w III Rzeczypospolitej. Teoria i praktyka” (wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2012) oraz Krystyny Leszczyńskiej „Rządy Rzeczypospolitej Polskiej (1989–2005)” (wyd. Adam Marszałek, Toruń 2007). Nie zmienia to w niczym faktu, iż bazę źródłową i bibliograficzną omawianego opracowania należy uznać za imponującą.
Potencjalnych czytelników może nieco zmylić tytuł książki, zawierający bardzo wąskie cezury chronologiczne: 2014–2015. O ile autorzy faktycznie skupili się przemianach i opisie polskich elit politycznych w tym okresie, to zostały one przedstawione na znacznie szerszym tle, począwszy od przełomowego roku 1989 r. Powinno to skłaniać do zainteresowania omawianą pracą nie tylko politologów czy zainteresowanych bieżącą polityką, ale też historyków i pasjonatów najnowszej historii Polski.
Książka składa się z wstępu, pięciu rozdziałów, podsumowania, wykazu skrótów, bibliografii oraz – co ważne, gdyż bywa on niestety coraz częściej pomijany – indeksu osobowego. Kolejne rozdziały zostały poświęcone: teoretycznym aspektom elit i mechanizmów ich kształtowania, portretowi polskiej elity politycznej w 25-leciu po 1989 r., zmianom elity parlamentarnej, elicie rządowej oraz elicie samorządowej. Każdy rozdział, co jest dla czytelników dużym udogodnieniem, został podzielony na podrozdziały.
Matyja i Sajduk dokonują szczegółowej analizy ogromu danych. Przedstawiają procentowy udział w wyszczególnionych segmentach polskich elit politycznych osób w określonym wieku. Analizują, z jakich terenów, ale i uczelni, rekrutują się w Polsce elity, jaki jest ich średni wiek i ścieżki karier. Operując „twardymi” danymi statystycznymi umiejętnie, w sposób przystępny dla czytelnika, formułują wnioski. Myliłby się ten, kto spodziewałby się po omawianej książce li tylko suchej faktografii. Autorzy mają lekkie pióro, a ich analizę ubarwiają w wielu miejscach barwne opisy. Jak wówczas, kiedy piszą, że w polskiej polityce
minęły już czasy bohaterów z podziemia czy towarzyszy z partyjnego aparatu. Minęły też czasy przedsiębiorców, którzy wkładali białe skarpetki do czarnych butów i zadawali szyku drogimi autami parkowanymi na Wiejskiej, czy działaczy rolniczej Samoobrony, których kariery rozpoczynały się na blokadach dróg. Portret elity 25-lecia jest barwny, ale z upływem czasu staje się jednak coraz bardziej wyblakły. Pokazuje zrastanie się żywiołu partyjnego z samorządowym, pracowników sektora publicznego z członkami kolegialnych ciał reprezentacyjnych. Kariery – nawet te na najwyższym szczeblu – są w coraz większym stopniu nagrodą za partyjną lojalność – bardzo często – polityczny konformizm.
Trudno się zatem pozbyć wrażenia, że sformułowana jeszcze w czasach PRL zasada „BMW” – bierny, mierny, ale wierny – ma się w Polsce całkiem dobrze.
W innym miejscu omawianej pracy odnajdziemy bardzo ciekawy opis „przeciętnego polskiego polityka”. Nie odpowiada on żadnej konkretnej, rzeczywistej biografii, ale wskazuje na istotne schematy karier politycznych w III RP. Matyja i Sajduk opisują mianowicie
urodzonego w 1957 albo 1963 roku, biernego obserwatora historycznych wydarzeń lat 80. Chodzącego do kościoła i sympatyzującego raczej z opozycją, ale przede wszystkim pilnie zaliczającego kolejne semestry studiów prawniczych lub ekonomicznych na uczelni w którymś z dużych miast. Zaraz po przełomie zakładającego firmę, a potem decydującego się na pewniejszy chleb w urzędzie. Takiego, który w 1998 roku wszedł do rady miasta z ramienia AWS, a potem znalazł się w klubie jednej z dwóch głównych partii centroprawicowych. Został szefem jej powiatowych struktur, wszedł do sejmiku województwa i był przez dwa lata jego wiceprzewodniczącym. Posłem został w 2005 lub 2007 roku, być może przez jakiś czas był też wiceministrem.
To jednak tylko jeden z zaproponowanych przez autorów wzorów kariery. Ciekawość innych niechaj skłoni zainteresowanych do samodzielnej lektury, której omawiana praca jest w istocie warta. Można poszerzyć dzięki niej wiedzę o wieku, wykształceniu i terytorialnym pochodzeniu polskich elit, ale także o roli odgrywanej w ich kształtowaniu przez partie polityczne czy znaczeniu funkcjonujących w ich obrębie relacji klientelistycznych.
Co ważne, Matyi i Sajdukowi udało się ustrzec w swojej pracy poważniejszych błędów. Jako takiego nie można raczej traktować sugerowania czytelnikom, iż wybory samorządowe z maja 1990 r. odbyły się dopiero po dymisji dwóch komunistycznych ministrów w rządzie Tadeusza Mazowieckiego, co nastąpiło w lipcu tego roku (s. 49). Wynika to raczej z niefortunnej konstrukcji zdania. Dyskutować można ze stwierdzeniem dwa akapity dalej, iż do Sejmu w 1993 r. weszły tylko dwa niewielkie ugrupowania centroprawicowe – Konfederacja Polski Niepodległej i Bezpartyjny Blok Wspierania Reform. Po tej samej stronie sceny politycznej (acz bliżej centrum) można umiejscowić bowiem również Unię Demokratyczną, która w wyborach z września 1993 r. zdobyła ponad 10% głosów. Z kolei Gorzów Wielkopolski można określić mianem stolicy województwa (s. 60–61), ale z zastrzeżeniem, że dzieli on tę pozycję z Zieloną Górą. Te szczegóły nie mogą jednak rzutować na wysoce pozytywną ocenę całej książki.
Od publikacji omawianej pracy nastąpiły już w obrębie polskich elit politycznych istotne zmiany. Premierem został 50-letni Mateusz Morawiecki, w ślad za czym zmieniła się obsada personalna części stanowisk ministerialnych. Z kolei ojciec premiera utworzył w Sejmie nowe koło poselskie „Wolni i Solidarni”. Polska polityka w istocie ma dużą dynamikę. Nie dezaktualizuje to pracy Matyi i Sajduka, lecz raczej skłania do oczekiwań, by miała ona swoją kontynuację, do czego autorów, z uwagi na znakomite efekty ich dotychczasowych badań, należy zachęcać.
W okresie, kiedy w polskiej polityce postępuje polaryzacja, której towarzyszy stosowanie bardzo agresywnego, emocjonalnego języka, przyjemnie jest sięgnąć do rzetelnej, naukowej pracy, opisującej naszą scenę polityczną zupełnie innym językiem. Wszystkim zainteresowanym pomoże ona lepiej zrozumieć przemiany polityczne zachodzące w Polsce na przestrzeni ostatnich blisko trzydziestu lat, a i dostarczy prawdziwie pasjonującej lektury.
