Pytanie miesiąca (8): Czym było Sonderaktion Krakau?

Sonderaktion Krakau – zobacz też: Stanisław Urbańczyk – „Uniwersytet za kolczastym drutem” - recenzja i ocena

Wśród aresztowanych naukowców znajdował się wybitny historyk Władysław Konopczyński (fot. Z. Garzyński, 1932 r., obecnie w zbiorach Narodowego Archiwum Cyfrowego, sygn. 1-N-273)

Piątego listopada, pod pretekstem wykładu nt. stosunku narodowego socjalizmu do nauki na poziomie akademickim, władze niemieckie zebrały w Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego większość profesorów tej uczelni oraz przedstawicieli innych krakowskich szkół wyższych. Wbrew zapowiedziom, zgromadzeni usłyszeli jedynie krótkie przemówienie kpt. Müllera z Gestapo, który stwierdził, że UJ to siedlisko antyniemieckich poglądów i że wszyscy obecni na sali zostaną w trybie natychmiastowym aresztowani. Tak też się stało. Niemcy nie szczędzili brutalności, bijąc naukowców i popędzając ich kolbami karabinów. Wszystkich wywieziono do więzienia na ul. Montelupich.

Ogólnie aresztowano 183 uczonych, w tym 105 profesorów i docentów z samego tylko UJ. Przeniesiono ich następnie do Wrocławia, by ostatecznie większość z nich osadzić 29 listopada w Sachsenhausen. Warto nadmienić, że w obu tych miejscach naukowcy prowadzili wykłady. W obozie zostali wprawdzie zwolnieni z wyniszczającej pracy, ale poddawano ich torturom fizycznym (wielogodzinne przetrzymywanie w pozycji wyprostowanej) i psychicznym.

Wśród pojmanych byli znani na całym świece badacze, toteż dość szybko zaczęto naciskać z różnych stron na brunatnego okupanta, by ten uwolnił aresztowanych. Petycje w tej sprawie skierowali pod adresem hitlerowskich władz m.in. abp Sapieha, Polacy na obczyźnie i szereg organizacji międzynarodowych oraz państw (jako pierwsze zrobiły to Węgry, Szwecja i Włochy). Solidarność z polskim kolegami wykazali także naukowcy niemieccy, często płacąc za to wysoką cenę. Działania te spowodowały, że Niemcy – liczący się wtedy jeszcze ze światową opinią publiczną – wypuścili w lutym 1940 roku przetrzymywanych uczonych. Nie wszyscy jednak dożyli tego momentu, a aresztowani mający poniżej 40 lat nie zostali wypuszczeni. Warto dodać, że duża część zwolnionych zaangażowała się później w tajne nauczanie, co niektórzy z nich przypłacili życiem.

Element szerszego planu

Po zajęciu polskich ziem celem Niemców było takie zorganizowanie życia na podbitych terytoriach, by miejscowa ludność nie stawiała oporu i poddała się rygorom ustanowionym przez okupanta. Jednym z elementów tego planu było pozbawienie Polaków elity narodu, która mogłaby sterować oporem wobec najeźdźcy. Sonderaktion Krakau była pierwszym i zarazem jednym z najbardziej spektakularnych przykładów planowego wyniszczania polskiej inteligencji (innym, mniej znanym jest kaźń polskich profesorów we Lwowie).

Sonderaktion Krakau obrazuje, do czego może prowadzić ślepo wyznawana ideologia. Zbrodnia ta wpisuje się w szerszy kontekst działań nie tylko nazizmu, ale także innych zbrodniczych systemów. Miała ona swoje odpowiedniki również w praktyce działania komunistów. Walka z niezależną myślą zawsze będzie bowiem celem totalitaryzmów.

Bibliografia

• „Alma Mater”, numer specjalny, (64) 2004.
• Andrzej Chwalba, Okupacyjny Kraków, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011.
• Henryk Pierzchała, _Wyrwani ze szponów Państwa-SS. Sonderaktion Krakau 1939–1941, Wydawnictwo i Poligrafia Kurii Prowincjonalnej Zakonu Pijarów, Kraków 1997.
• Podstępne uwięzienie profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczej. Dokumenty, wybór i opracowanie Józef Buszko, Irena Paczyńska, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1995.
• Dieter Shenk, Noc morderców. Kaźń polskich profesorów we Lwowie i holokaust w Galicji Wschodniej, Wydawnictwo Wysoki Zamek, Warszawa 2011.

„Pytanie miesiąca” to popularnonaukowy cykl (kolejne odcinki publikujemy w każdy trzeci wtorek miesiąca), w którym każdorazowo próbujemy odpowiedzieć krótko na jedno kontrowersyjne, intrygujące lub po prostu często zadawane pytanie dotyczące historii. Jeśli chcesz dołączyć do autorów przygotowujących odpowiedzi – [[email protected]">[email protected]]!">[email protected]]!

Redakcja: Roman Sidorski