Przemysław Matusik – „Historia Poznania” – recenzja i ocena
Przemysław Matusik – „Historia Poznania” – recenzja i ocena
Historie miast stanowią żywy nurt w badaniach historycznych. Zarówno na krajowym, jak i zagranicznym rynku wydawniczym, pojawiło się ostatnio sporo monografii ośrodków miejskich. Można to interpretować jako swego rodzaju reakcję na mechanizmy globalizacji i próbę poszukiwania lokalnej tożsamości w odpowiedzi na postępujące procesy unifikacji kulturowej. Rzuca to też nowe światło na historię cywilizacji, opisywaną przez pryzmat historii miast i ich rozwoju oraz pozwala definiować cywilizację nowoczesną, jako cywilizację w znakomitej większości miejską. W nurt badań tego typu idealnie wpisuje się imponujące, czterotomowe dzieło Przemysława Matusika.
Synteza dziejów Poznania ma blisko stuletnią tradycję. Doczekał się on kilku znaczących monografii, by wspomnieć o fundamentalnej pracy Moritza Jaffego „Die Stadt Posen unter preußischer Herrschaft” z 1909 r. czy o monumentalnych „Dziejach Poznania” pod redakcją Jerzego Topolskiego, publikowanych w latach 1988–1998. Wśród licznych prac poruszających tę tematykę, brakowało dotąd publikacji ujmującej jego dzieje w sposób całościowy i możliwie syntetyczny, łączący wszystkie aspekty jego miejskości, sięgając aż po czasy nam współczesne. Tego ambitnego – czy wręcz: zuchwałego – zadania podjął się Przemysław Matusik – historyk, redaktor naczelny „Kroniki Miasta Poznania”
„Historia Poznania” obejmuje blisko tysiąc lat jego dziejów – od grodu Polan w dobie przedpaństwowej, po rok 2016 i uroczyste obchody 1050. rocznicy chrztu Polski. Na ponad półtora tysiąca stron Matusik kompleksowo przedstawia panoramę barwnych losów stolicy Wielkopolski, uwzględniając jej zmieniający się charakter oraz rolę, jaką odgrywała w różnych momentach jego historii.
Poznajemy szczególne znaczenie poznańskiego grodu w procesie jednoczenia ziem polskich i w postępach chrystianizacji czy opowieść o okazałej twierdzy na Ostrowie Tumskim, arcydziele światowej inżynierii. Matusik kreśli przed nami także okres dynamicznego rozwoju miasta, jego ewolucję do roli ośrodka handlowego, a wkrótce także i kulturalnego średniowiecznej Polski, ale i czas upadku. Opowiada o epidemii moru kilkukrotnie dziesiątkującej poznaniaków w XVII i XVIII w., okrutnych pożarach trawiących miasto czy o szwedzkiej okupacji skutkującej jego dewastacją. Wreszcie odkrywa dość mało znany okres imponującego rozwoju i prosperity w latach dwudziestolecia międzywojennego, przerwanych przez wybuch II wojny światowej. Wiernie przybliża rzeczywistość okupacyjną w Kraju Warty, opowiadając o zapomnianym programie Mustergau, mającym uczynić z Poznania wzorcowy okręg III Rzeszy, o rugowaniu Polaków z miasta i grabieży ich majątków czy konfiskacie polskich zakładów i gruntów. Wreszcie obrazuje trudności związane z odbudową zniszczonego po wojnie miasta oraz życie pod nową okupacją – władzy sowieckiej, przedstawiając Poznań jako arenę buntów i protestów społeczeństwa epoki PRL.
Matusik swoją opowieść doprowadza aż do 2016 r., co niewątpliwie wyróżnia jego publikację na tle podobnych opracowań historycznych tego rodzaju. W ostatnim tomie poświęconym najnowszym dziejom miasta, wychodzi on niejako z roli historyka i jawi się jako obserwator, ale i mieszkaniec Poznania, opisujący współczesne mu oblicze miasta, przedstawiający czytelnikom strukturę władzy i kierunki jej polityki, plany zagospodarowania przestrzennego i architekturę miasta, ale i poznański rynek medialny czy książkowy, świat biznesu i miejskich inwestycji czy życie kawiarniano-uczelniane. Całość wieńczą rozważania autora, dzielącego się refleksjami na temat zmian cywilizacyjnych, jakie dokonały się w mieście na przestrzeni blisko tysiąca lat historii oraz przedstawiającego prognozy i analizy na kolejne lata jego rozwoju.
Opisując historię miasta, szczególnie tak obszerną i rozciągniętą w czasie, nie trudno ulec pokusie zawężania perspektywy badawczej oraz koncentracji głównie na jej zdarzeniowym wymiarze. Matusikowi zdecydowanie udało się tego uniknąć. Historię Poznania przedstawia on w sposób wielowymiarowy, skupiając się na różnych lecz wzajemnie uzupełniających się aspektach miejskości. Ukazuje jej kontekst przestrzenny, dotyczący kwestii zabudowy i infrastruktury oraz instytucjonalny, przedstawiający prawną organizację władz i organów miejskich. Do tego obiera także perspektywę społeczno-kulturową, obrazując sposób życia społeczności miejskiej, kwestie światopoglądowe czy zmieniające się na przestrzeni lat stosunki narodowościowe, w tym niełatwe relacje między ludnością polską oraz liczną mniejszością niemiecką czy żydowską. Całościowemu ujęciu dziejów miasta towarzyszy przy tym ukazanie jego historii w nieco odmiennym świetle.
Poznań kojarzony jest najczęściej jako ośrodek przemysłu i rolnictwa, dość przewidywalny, lojalny wobec władz i raczej nieobecny w historii narodowych zrywów i walk o odzyskanie niepodległości. Przemysław Matusik stanowczo burzy ten powierzchowny obraz. W swojej monografii zrywa ze stereotypem legalistycznego poznaniaka podporządkowującego się każdej władzy. Przeciwnie, przedstawia prawdziwie awanturnicze oblicze miasta. Nie poprzestaje tu jednak wyłącznie na powstaniu wielkopolskim czy buncie z czerwca 1956 r. Przybliża historię gwałtownych zamieszek lat dwudziestych i trzydziestych czy ostrych sporów między endekami a zwolennikami sanacji. To jednak niejedyne, mało znane oblicze Poznania, które Matusik wydobywa na światło dzienne. Równie wiele uwagi poświęca skokowemu rozwojowi miasta w dwudziestoleciu międzywojennym. Powstanie uniwersytetu, międzynarodowych targów, nowoczesny i najlepiej zorganizowany w Polsce ośrodek lotniczy, ogromny postęp infrastrukturalny i cywilizacyjny, niemający sobie równych w innych polskich miastach.
„Historia Poznania” to nie tylko rzetelna monografia. To także – a może przede wszystkim – barwna i wciągająca opowieść o losach miasta, które w pracy Matusika tętni życiem swoich mieszkańców czy bieżących problemów i bolączek. Niebagatelną rolę w takim odbiorze książki odgrywa język – lekki i dynamiczny, momentami wręcz nieco gawędziarski, co sprawia, że czyta się ją jak wciągającą powieść. Dodatkowo monografia jest solidnie udokumentowana i opatrzona aparatem krytycznym, uwzględnia najnowsze badania - jak chociażby odkrycia prof. Hanny Kóčki-Krenz dotyczące okresu przedpaństwowego – oraz zróżnicowaną literaturę, co przydaje jej naukowego charakteru. Nie sposób wreszcie nie wspomnieć o bogatej oprawie graficznej, w tym o przepięknych obrazach i fotografiach, oddziałujących na wyobraźnię oraz dopełniających całość.
„Historia Poznania” to bez wątpienia ważna pozycja, przeznaczona nie tylko dla specjalistów, ale i szerszego grona odbiorców, zainteresowanych dziejami tego miasta oraz historią państwa, ukazaną przez pryzmat rozwoju jednego z jego ważniejszych ośrodków miejskich. Tłumacząc motywy podjęcia się tak ambitnego zadania, autor przyznał, iż takie miasto jak Poznań zasługuje na to, by co jakiś czas dostawać nową syntezę swoich dziejów. Jednak Poznań zasługuje przede wszystkim na taką syntezę dziejów, jaką zaserwował mu Przemysław Matusik.
