Prace naukowców IPN koncentrują się na badaniach fenomenu „Solidarności”, historii „Żołnierzy Niezłomnych” czy aparatu terroru komunistycznego
Prof. dr hab. Włodzimierz Suleja (fot. printscreen z debaty on-line „Cud Niepodległości”, organizowanej przez IPN) Magdalena Mikrut-Majeranek: Ostatnie miesiące dla pracowników Instytutu Pamięci Narodowej to czas wytężonej pracy. Udało się opublikować wiele cennych publikacji. Które z nich można wymienić jako najważniejsze czy też przełomowe?
Włodzimierz Suleja: Pojawienie się w obiegu naukowym pozycji, którą można określić mianem przełomowej, zdarza się nadzwyczaj rzadko. Dotyczy to również dzieł rangi monografii wprowadzanych do dyskursu naukowego – z reguły dla pogłębionej oceny niezbędny jest dystans czasowy. W Instytucie Pamięci Narodowej, podobnie jak w innych placówkach zajmujących się prowadzeniem badań, nowa książka to z reguły rezultat kilkuletniej, wytężonej pracy. Mogę wskazać zatem na te pozycje, które wypełniają obecne w historiografii luki czy podejmują tematykę bądź słabo rozpoznaną, bądź do tej pory nieobecną. Historycy, pracujący w Instytucie, koncentrują się przede wszystkim na problematyce usytuowanej chronologicznie po roku 1939, aczkolwiek bez kłopotu mógłbym sporządzić listę wartościowych pozycji przybliżających zagadnienia chronologicznie wcześniejsze. Na liście takiej znajdą się i ujęcia monograficzne, i wydawnictwa źródłowe czy memuarystyka. Te, które przykładowo wymienię, to plon tylko z ostatniego okresu – jesteśmy przecież, o czym nie zawsze się pamięta, liderem na rynku wydawców książek historycznych.
Pierwszy krąg tematyczny, na który chciałbym zwrócić uwagę, to prace ukazujące rozmiary terroru okupacyjnego. To przede wszystkim trzeci tom raportu Komisji Maddena („Mord w Lesie Katyńskim”, t. 3, oprac. Witold Wasilewski, Warszawa 2020), ale też pogłębiony opis „zbrodni pomorskiej” (Mateusz Kubicki, „Zbrodnia w Lesie Szpęgawskim 1939‒1940”, Gdańsk – Warszawa 2019) oraz opracowanie prezentujące zarówno rozmiary polskiej pomocy, jak i skalę związanych z tymi działaniami niemieckich represji („Represje za pomoc Żydom na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej”, red. Martyna Grądzka-Rejak, Aleksandra Namysło, Warszawa 2019). W grupie tej mieści się również zapowiedź krytycznej edycji dzienników Hansa Franka, inicjatywy obliczonej zresztą na kolejne lata (za edycję tę odpowiada Paweł Kosiński).
W obrębie niezwykle istotnego pola badawczego, odnoszącego się do poczynań podziemia niepodległościowego po 1945 roku, warto przywołać zwłaszcza pracę ukazującą skalę konspiracji młodzieżowej (Jacek Witold Wołoszyn, „Niepodległościowa konspiracja młodzieżowa na ziemiach polskich w latach 1944/1945–1956”, Lublin–Warszawa 2019), ale też zbiorowe opracowanie pogłębiające historię Zrzeszenia WiN („Obszar Zachodni Zrzeszenia WiN 1945”, red. Kazimierz Krajewski, Warszawa 2019). Trudno nie wymienić wreszcie kolejnego tomu encyklopedii „Solidarności” („Encyklopedia Solidarności. Opozycja w PRL 1976–1989”, tom 3, red nacz. Grzegorz Waligóra, IPN, Stowarzyszenie Pokolenie w Katowicach, Warszawa 2019), opracowań opisujących, i to z różnych perspektyw, relacje państwo – Kościół w czasach PRL (Rafał Łatka, „Episkopat Polski wobec stosunków państwo–Kościół i rzeczywistości społeczno-politycznej PRL 1970–1989”, Warszawa 2019) czy frapujące opracowania na temat praktyk wywiadu PRL („Wyniki pracy wywiadu naukowo-technicznego MSW PRL 1971–1989”, wstęp i opracowanie Mirosław Sikora, Katowice–Warszawa 2019; Władysław Bułhak, Wywiad PRL a Watykan 1962–1978, Warszawa 2019).
W odniesieniu do okresu wcześniejszego należy przywołać fundamentalne wydawnictwo źródłowe poświęcone dokonaniom Ignacego Matuszewskiego („Ignacy Matuszewski, Nie ma wolności bez wielkości. Pisma wybrane”, t. 1: 1912–1942, Wybór, wprowadzenie i opracowanie Sławomir Cenckiewicz, IPN, LTW, WBH, Warszawa 2019). Natomiast realizowaną przez IPN misję doskonale charakteryzuje zbiór wystąpień drugiego prezesa naszej instytucji, śp. Janusza Kurtyki („Obudzić naród do wielkości... Wystąpienia Janusza Kurtyki przed Parlamentem RP 2005–2010”, wybór Cecylia Kuta, Jarosław Tęsiorowski; wstęp i opracowanie Cecylia Kuta, Warszawa 2019).
M.M.: Jedną z inicjatyw realizowanych przez IPN jest seria broszur „Bohaterowie Niepodległej”. W publikacjach tych przedstawiono postacie, które uczestniczyły w zmaganiach o niepodległość Polski. Wszystkie dostępne są online i mogą stanowić doskonały materiał do powtórek dla tegorocznych maturzystów. Skąd pomysł na stworzenie takiej serii?
W.S.: Nie jest to unik w udzieleniu odpowiedzi na pytanie, ale myślę, że najkompetentniej wypowie się na ten temat pomysłodawca projektu, dr hab. Marek Gałęzowski. W moim przekonaniu, przedsięwzięcie to ma charakter popularyzacyjny i dydaktyczny zarazem, a w szczególnym rocznicowym czasie jest zwyczajnie potrzebne.
M.M.: Statystyki wskazują, że w czasie pandemii COVID-19 sukcesywnie wzrasta czytelnictwo. Brytyjski „The Guardian" oszacował, że sprzedaż książek w oprawie miękkiej wzrosła o 35 proc. Chętnie czytane są także publikacje cyfrowe. IPN także posiada swoją bibliotekę cyfrową. Co znajduje się w jej zasobach?
W.S.: Generalnie obejmuje ona wszystkie materiały edukacyjne, jak choćby składające się na serie: „Bohaterowie Niepodległej”, „Patroni naszych ulic” czy teki edukacyjne oraz wybrane tytuły publikacji z minionych lat. Ta oferta jest sukcesywnie poszerzana, wystarczy tytułem przykładu przywołać kilka nowych pozycji: Piotr Szubarczyk, „Senator ludu pomorskiego”. Ksiądz Feliks Bolt (7 I 1864 – 7 IV 1940), Warszawa 2020 (PDF do pobrania); Robert Piwko, „Ojciec Wojciech Szlenzak” (1916-1997). „Strażnik pamięci o Sandomierskich Kolumbach” (PDF do pobrania); Michał Ostapiuk, Podporucznik Kazimierz Chmielowski „Rekin” 1925–1950 (PDF do pobrania); „Mord w lesie katyńskim”, t. 1, oprac. Witold Wasilewski (PDF do pobrania).
M.M.: Do 10 kwietnia można przesyłać zgłoszenia kandydatów do Nagrody IPN „Kustosz Pamięci Narodowej”, ale „Kustosz Pamięci” to także tytuł jednej z najnowszych publikacji wydanych przez IPN. O czym traktuje książka?
W.S.: Mówimy w tym przypadku o pracy Anny Jagodzińskiej, „Kustosz Pamięci. Ksiądz Leon Stępniak (1913−2013). Więzień Dachau i Mauthausen-Gusen”. Publikacja jest biografią księdza kanonika Leona Stępniaka – więźnia niemieckich obozów koncentracyjnych Dachau i Mauthausen-Gusen, a powstała ona zarówno ze spisanych przez autorkę wielogodzinnych z nim rozmów, jak i relacji innych osób.
M.M.: Na czym obecnie koncentrują się badania historyków Instytutu Pamięci Narodowej?
W.S.: To temat rzeka. Generalnie kontynuowane są badania w obrębie ośmiu centralnych projektów badawczych (choć prowadzone są prace w zespołach seminaryjnych i przygotowywane pozycje w ramach serii wydawniczych). Powróciliśmy na większą niż ostatnio skalę do badań nad fenomenem „Solidarności”, nadal zajmujemy się historią „Żołnierzy Niezłomnych”, analizujemy poczynania aparatu terroru komunistycznego, przede wszystkim w Polsce Ludowej i PRL, ale na szerokim tle porównawczym, intensywnie badane są relacje państwo-Kościół i znaczenie emigracji niepodległościowej po roku 1939. Powstał też, o czym warto powiedzieć, oddzielny wydział mający koncentrować się na mechanizmach terroru totalitarnego, przede wszystkim podczas II wojny światowej, ale również w okresie późniejszym. W odniesieniu do czasu II wojny światowej znacznie większą uwagę, zwłaszcza z powodu wypaczania obrazu tamtego czasu przez tzw. nową szkołę badań nad Holocaustem, zwracamy i na ten fragment dziejów.
M.M.: Jakie projekty szykują się w tym roku?
W.S.: W znacznym stopniu wiążą się one z wydarzeniami rocznicowymi, poczynając od stulecia bitwy warszawskiej (duża konferencja zamknięta publikacją, debaty belwederskie), poprzez czterdziestą rocznicę solidarnościowego zrywu, po ukazanie nowych aspektów zbrodni katyńskiej. Inicjatywą, podjętą wyłącznie przez Instytut (co jest zasługą dr Małgorzaty Ptasińskiej), będzie cykl konferencji poświęconych postaci i dokonaniom gen. Władysława Andersa, co zakończy się również swoistą pełną biografią generała. Niestety, epidemia pokrzyżowała tu nasze plany i z inauguracją cyklu czterech konferencji będziemy czekali co najmniej do września.
