„Powstanie w getcie warszawskim. Opór i zagłada 1943”. Pomocnik Historyczny POLITYKI – recenzja i ocena
„Powstanie w getcie warszawskim. Opór i zagłada 1943”. Pomocnik Historyczny POLITYKI – recenzja i ocena
Przed 80 laty, 19 kwietnia 1943 r., wybuchło pierwsze z warszawskich powstań w czasie II wojny światowej. Wyjątkowość tego zrywu – jak pisze prof. Dariusz Libionka – „leży nie w wymiarze zbrojnym starcia, takich w latach drugiej wojny było wiele, lecz w bezprecedensowym doświadczeniu jego tysięcy ofiar, w sposób bezwzględny zabijanych i palonych żywcem”. Likwidacja getta była fragmentem nazistowskiego planu „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Kulisom wybuchu powstania, jego przyczynom, a także pamięci o nim poświęcony został najnowszy pomocnik historyczny „Polityki”.
Teksty Pomocnika Historycznego zostały podzielone na pięć części zatytułowanych: prolog, powstanie, zagłada, pokłosie, epilog. Całość otwiera przejmująca mowa Mariana Turskiego, jednego z nielicznych już żyjących ocalałych z Shoa, dziennikarza „Polityki” od 1957 r. Jemu to redakcja dedykowała najnowsze wydanie „Pomocnika Historycznego”. Ów tekst jest transktryptem głośnego przemówienia autora z okazji nadania mu tytułu doktora honoris causa przez UMCS. Zaraz po nim autorzy pomocnika umieścili wiersz Czesława Miłosza „Campo di Fiori”.
Przed przejściem do omówienia treści należy podkreślić, że podobnie jak w poprzednich publikacjach, mocną stroną jest dobór autorów – uznanych badaczy związanych zarówno z wyższymi uczelniami, jak i Polską Akademią Nauk i Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.
W części „Powstanie” znalazły się teksty poświęcone powstaniu i funkcjonowaniu getta (autorstwa Jacka Leociaka), żydowskim organizacjom politycznym i zbrojnym w getcie (Dariusz Libionka), samemu przebiegowi powstania (Andrzej Żbikowski). Niezwykle wstrząsający artykuł przedstawiający dramatyczne losy kilkorga powstańców napisała Anna Augustowska. Spod pióra autorki wyszedł również ciekawy tekst ukazujący rolę kobiet w żydowskim ruchu oporu, które pełniły rolę łączników ze światem wewnętrznym. Barbara Enkelking przedstawiła z kolei losy ocalałych w gruzach getta tzw. gruzowców, opierając się na relacjach tych, którzy przeżyli. Autorce udało się oddać przerażającą rzeczywistość, niepewność jutra ukrywających się Żydów, konieczność zdobywania żywności i życia w ciągłym strachu. Joanna Podgórska ukazała z kolei sylwetkę Emanuela Ringelbauma, który stworzył zespół badawczy, archiwizujący i opracowujący wszelkie ślady z życia zamkniętego miasta, który gromadził wszelkie źródła pisane: ulotki, druki, listy, kartki żywnościowe, a także tworzył listy zabitych. Autorka opisała również losy archiwum, które cudem w części przetrwało. Grupę tych tekstów wieńczy wiersz Paula Celana „Fuga Śmierci”.
W części „Zagłada” znalazły się teksty przedstawiające w szerokim ujęciu zagadnienie Zagłady oraz oporu Żydów w czasie II wojny światowej. Kamil Kijek omówił genezę Shoa – dzieje nazizmu, faszyzmu oraz europejskiego semityzmu w XX-leciu międzywojennym, a także tworzy rys społeczności żydowskiej w Niemczech i Polsce. Michał Trębacz przedstawił sytuację Żydów w pierwszych latach wojny, opisując nowy etap niemieckiej polityki wobec Żydów, którego początek wyznaczyła agresja na Polskę i wzmagające się represje. Agnieszka Haska omówiła sposoby przetrwania w czasie Zagłady.
Igor Moraczewski skupił się z kolei na żydowskich formacjach zbrojnych walczących na frontach II wojny światowej, opisując ich działania na wszystkich teatrach działań. Omówił również losy siedmiu polskich komandosów wyznania mojżeszowego. Marian Turski w tekście „Buchalteria Ludobójstwa” przedstawił przebieg konferencji w Wannsee oraz jej uczestników i podjęcie „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”. Z tekstem tym koresponduje artykuł Dariusza Libionki, który opisał masową eksterminację Żydów na okupowanych ziemiach polskich. Z kolei Krzysztof Kubiak opisał przebieg eksterminacji w państwach sojuszniczych III Rzeszy. Tomasz Targański w tekście „Drabina Zbrodni” poruszył kwestię szczebli odpowiedzialności za Holokaust, od niemieckich twórców polityki Zagłady począwszy, przez wykonawców i kolaborantów z poszczególnych krajów.
Ostatnie dwie grupy tekstów „Pokłosie” oraz „Epilog” poruszają przejmującą kwestię losów ocalałych oraz dziejów powojennego syjonizmu w Europie podzielonej żelaznej kurtyną (Konstanty Gebert). Michał Przybylak przedstawił zagadnienie pamięci o powstaniu w getcie warszawskim w Izraelu. Marek Henzler z kolei skupił się na badaniach i sposobach upamiętnienia ludobójstwa, opisując instytucje i muzea, a także akcje mające przywrócić pamięć o zabitych. Drugą stronę medalu zagadnienia poruszyła Roma Sendyka, która dokonała opisu nieupamiętnionych miejsca Zagłady w Polsce. Piotr Pytlakowski poruszył tematykę zapomnianej obecności Żydów w miasteczkach Mazowsza i Podlasia.
Najnowszy Pomocnik „Polityki”, podobnie jak wcześniejsze publikacje z serii, stoi na wysokim poziomie. Powstanie w getcie warszawskim w przewodniku zostało umieszczone w kontekście całej Zagłady. Autorom udało się oddać doniosłość wydarzenia. Autorzy przedstawili bowiem nie tylko powstanie, ale i tragiczne losy Żydów w całej okupowanej przez Niemców Europy. Cenną częścią Pomocnika jest ta poświęcona pamięci i niepamięci Zagłady – która jasno i dobitnie pokazuje, że jest to historia, używając sformułowania redaktorów, „nieprzedawniona” która miała miejsce niedawno i o której należy pamiętać. W tym celu warto sięgnąć po recenzowane wydanie.
Kup nowy Pomocnik Historyczny POLITYKI – LINK!
Zobacz też pozostałe publikacje, dostępne w ofercie Wydawnictwa Polityka.
