Pomorze Gdańskie: zabytki, które warto odwiedzić
Pomorze Gdańskie: zabytki – zobacz też: 8 zabytków w okolicach Jeleniej Góry, które warto zobaczyć
Pomorze to obszar rozciągający się nad południowym wybrzeżem Morza Bałtyckiego od ujścia Wisły aż do niemieckiego Pomorza Przedniego. Ze względów historycznych można jednak podzielić je na kilka regionów. Jednym z nich jest Pomorze Gdańskie (Wschodnie), rozciągające się na zachodnim brzegu Wisły, na południu graniczące z Kujawami, natomiast na zachodzie płynnie przechodzące w Pomorze Zachodnie. Graniczą dzielącą obydwie krainy historyczne może być dawna zachodnia granica Prus Królewskich, w 1919 roku z grubsza odtworzona jako fragment zachodniej granicy odrodzonej Polski. Specyfika Pomorza Gdańskiego wynika właśnie z jego przeszłości – zależności od średniowiecznego państwa polskiego aż do początków XIV wieku, panowania krzyżackiego, wejścia w skład Prus Królewskich po II pokoju toruńskim oraz województwa województwa pomorskiego w czasach II RP.
Tczew – nad brzegiem Wisły
Ten moment kojarzy każdy uważny podróżny jadący z Warszawy do Gdańska: szeroko rozlaną Wisłę pociąg jadący na północny zachód pokonuje dzięki monumentalnemu mostowi z charakterystycznymi, neogotyckimi wieżyczkami. W rzeczywistości obok mostu kolejowego z lat 1888-1890 istnieje jeszcze drugi, drogowy, z lat 1851-1857, obudowany charakterystyczną metalową kratownicą. Za nim leży zaś Tczew, malowniczo rozłożony nad królową polskich rzek.
Mosty tczewskie (fot. Ludwig Schneider, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported). Pierwsze wzmianki o Tczewie pochodzą z XII wieku, jednak jego intensywny rozwój nastąpił w kolejnym stuleciu, gdy stał się ważnym grodem regionu i stolicą jednego z księstw pomorskich. W następnych wiekach znajdował się pod władzą krzyżaków, by wraz z całym Pomorzem stać się częścią Korony po wojnie trzynastoletniej. Śladem dawnej świetności miasta są dominujące w jego panoramie kościoły – farny Podwyższenia Krzyża Świętego (z masywną, ceglaną wieżą) i dominikański św. Stanisława Kostki (z węższą, zakończoną sygnaturką) – oraz układ urbanistyczny ze śladami murów miejskich, wpisane do rejestru zabytków. Jako węzeł kolejowy Tczew może poszczycić się też zabytkami związanymi z tą formą transportu, m.in. szesnastoboczną parowozownią z lat 70. XIX wieku. Warto odwiedzić też znajdujące się w mieście Muzeum Wisły będące oddziałem Narodowego Muzeum Morskiego.
Gniew – krzyżacki gotyk
Położony nieco w górze Wisły Gniew znany jest wszystkim miłośnikom zamków krzyżackich. Charakterystyczny, wybudowany niczym z „wzornika” obiekt jest jednym z lepiej zachowanych zamków będących siedzibą komturii. Czworoboczna twierdza z czerwonej cegły, ze spadzistym dachem i narożnymi, wysokimi wieżami, przypomina o dawnej świetności Zakonu Najświętszej Marii Panny. Dziś jednak jest też chętnie odwiedzany przez rekonstruktorów oraz gości założonego tu hotelu.
Zamek w Gniewie (fot. Polimerek, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International). Gniew stał się częścią państwa zakonnego jeszcze w XIII wieku, a pod koniec tego stulecia krzyżacy zaczęli budowę zamku, wokół którego urosło miasto. Twierdzę po zwycięstwie grunwaldzkim zajęły wojska Władysława Jagiełły, jednak wkrótce wróciła pod władzę zakonu i została rozbudowana. W czasie buntu stanów pruskich w 1454 roku powstańcy zdobyli zamek, w przeciwieństwie jednak do wielu innych zajętych wówczas obiektów nie doszło do jego zburzenia. Wkrótce zresztą krzyżacy odbili go z rąk polskich. Zamek dwukrotnie (w 1626 i 1655 roku) był zdobywany przez Szwedów. Przy pierwszej z tych okazji doszło pod Gniewem do bitwy polsko-szwedzkiej (22 września – 1 października 1626 roku), która zakończyła się klęską wojsk koronnych – część historyków wskazuje, że to pierwszy przypadek tak poważnej klęski husarii. Zamek związany był także z postacią Jana Sobieskiego, który był starostą gniewskim, a jako władca Rzeczpospolitej przebywał w tym miejscu w czasie podróży do Prus Królewskich. Swojej żonie Marii Kazimierze wybudował zaś w Gniewie pałacyk, zwany Pałacem Marysieńki.
Kup e-booka „Z historią na szlaku. Zabytki w Polsce, które warto zobaczyć”:
Dostępna jest także druga część e-booka!
Puck – miasto zaślubin Polski z morzem
10 lutego 1920 roku gen. Józef Haller, dowodzący wojskami polskimi zajmującym przyznane Rzeczpospolitej z początkiem roku Pomorze, dokonał w Pucku aktu mającego ogromne znaczenie symboliczne: wrzucając ozdobny pierścień w fale Bałtyku zaślubił Polskę z morzem. Miejsce to było zresztą ważnym punktem panowania polskiego na Wybrzeżu, gdyż to właśnie w Pucku znajdował się w międzywojniu Port Wojenny oraz Stocznia Marynarki Wojennej, a także stacjonował Morski Dywizjon Lotniczy. Dziś czyn Hallera upamiętnia pomnik stojący niedaleko brzegu morskiego.
Pomnik Zaślubin Polski z Morzem i kościół farny w Pucku (fot. Krzysztof, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported). Miasto dziś pełni funkcję jednego z kilku kurortów nad Zatoką Gdańską, będąc miejscem chętnie odwiedzanym przez turystów. Wśród zabytków wyróżnia się późnośredniowieczny kościół farny pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła, a także rynek z ratuszem i XVIII-wiecznymi kamieniczkami. W Pucku działa także Muzeum Ziemi Puckiej oraz Stowarzyszenie Historyczne Morskiego Dywizjonu Lotniczego, prowadzące muzeum tej jednostki. Natomiast na południowy zachód od miasta, w Sławutowie, zobaczyć można rekonstrukcję osady średniowiecznej z IX-X wieku, oferującą „żywy” kontakt z przeszłością. Na południowym wschodzie odwiedzić można zaś neogotycki zamek w Rzucewie.
Wejherowo – miasto Jakuba Wejhera
Położone jeszcze dalej na północ Wejherowo to miasto nierozerwalnie związane z Jakubem Wejherem, pomorskim magnatem i wojewodą malborskim. W czasie oblężenia białoruskiej Białej w 1634 roku został on przysypany gruzami, uratował się jednak z wypadku, przyrzekając w podziękowaniu ufundowanie kościoła i klasztoru w swoich dobrach. 28 maja 1643 roku założył Wolę Wejherowską, która później przerodziła się w Wejherowo. Dziś o Jakubie Wejherze przypomina pomnik stojący w centrum miasta (na placu jego imienia), zimą przypominający... Darth Vadera.
Pomnik Jakuba Wejhera w Wejherowie (fot. Antekbojar, opublikowano na licencji Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication). Najważniejszymi sakralnymi zabytkami Wejherowa są, ufundowane przez Wejhera przy okazji zakładania miasta, Kolegiata Świętej Trójcy, przebudowana później w stylu barokowym, oraz znajdująca się pod opieką franciszkanów Kalwaria, składająca się z 26 kapliczek ulokowanych na terenie porośniętym dobrze zachowanym starodrzewem. Miłośników architektury świeckiej przyciągnie natomiast pałac, zbudowany w końcu XVIII wieku przez Ignacego Przebendowskiego, w późniejszym okresie należący do rodziny Keyserlingk. Dziś to siedziba Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej.
Hel – wakacje z militariami
Wcinający się w Zatokę Gdańską Półwysep Helski to jeden z najpopularniejszych w Polsce celów wakacyjnej turystyki – gdy pogoda dopisze znajdujące się tu plaże są chętnie oblegane przez turystów. Warto jednak pamiętać, że tereny te mają też swoją bogatą tradycję militarną – w końcu to właśnie tu, 2 października 1939 roku, skapitulował ostatni bastion Wojska Polskiego broniącego się przez Niemcami. Prace fortyfikacyjne prowadzano tu jeszcze w okresie zimnej wojny,
Muzeum Obrony Wybrzeża na Helu, bateria Schleswig-Holstein (fot. Dawid Galus, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Poland). Półwysep Helski można przemierzyć specjalnie wyznaczonym Szlakiem Fortyfikacji, w którym uwzględniono znajdujące się na tym terenie obiekty militarne, w tym zwłaszcza pozostałości po bateriach artyleryjskich i schrony. Najważniejszą atrakcją jest oczywiście działające od 2006 roku Muzeum Obrony Wybrzeża, w którym można obejrzeć wieżę kierowania ogniem oraz elementy potężnej baterii artyleryjskiej Schleswig-Holstein. Na terenie obiektu można też obejrzeć poświęcone różnym dziedzinom historii wojskowej ekspozycje oraz znajdujące się tam egzemplarze sprzętu wojskowego. Innym ważnym miejscem jest Skansen Fortyfikacji Ośrodka Oporu „Jastarnia”, w którym zachowane zostały niektóre obiekty wykorzystywane w czasie lądowych walk o Hel.
Między Kościerzyna a Kartuzami – ziemia Kaszubów
W głębi Pomorza, na południowy wschód od Gdańska i Gdyni, rozciąga się teren Pojezierza Kaszubskiego, którego centralną część tworzy tak zwana Szwajcaria Kaszubska. Pokryty jeziorami i lasami teren jest chętnie odwiedzany przez turystów, szukających wypoczynku i piękna przyrody. Obszar ten to także kolebka Kaszubów – grupy etnograficznej posiadającej odrębną kulturę i język i wywierającej duży wpływ na życie województwa pomorskiego, choćby ze względu na funkcjonowanie dwujęzycznych nazw miejscowości.
Kolegiata w Kartuzach (fot. Kiedrowska m, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Poland). Za stolicę Kaszub uznaje się Kartuzy, w których główną atrakcją są obiekty należące w przeszłości do klasztoru kartuzów, od którego miejscowość wzięła swoją nazwę. Najważniejszym z nich jest Kolegiata Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z charakterystycznym dachem w kształcie... trumny. Miał on, podobnie jak hasło „memento mori” czy trupia główka, przypominać o kruchości ludzkiego życia. Obok świątyni zachowały się pochodzące z późnego średniowiecza erem i refektarz, obydwa wybudowana z cegły. O miano stolicy regionu zabiega też Kościerzyna, w której znajduje się kilka muzeów, między innymi... akordeonu i kolei. Warto także odwiedzić Szymbark, w którym znajduje się Centrum Edukacji i Promocji Regionu, oprócz rozrywki przybliżające specyfikę Kaszub i prezentujące historię Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”. Miłośników etnografii powinien zaś zainteresować skansen we Wdzydzach Kiszewskich.
Kup e-booka „Z historią na szlaku. Zabytki w Polsce, które warto zobaczyć”:
Dostępna jest także druga część e-booka!
Będomin – u Józefa Wybickiego
W okolicy znajduje się też obiekt, który niewątpliwie zasługuje na osobną wzmiankę. Chodzi oczywiście o leżącą w gminie Nowa Karczma wieś Będomin, związaną z postacią Józefa Wybickiego. Znajdujący się tam dworek w latach 1741-1783 należał do jego rodziny, tam też urodził się przyszły polityk, publicysta i przede wszystkim autor słów polskiego hymnu narodowego.
Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie (fot. Agata.jung, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Poland). XVIII-wieczny, dobrze zachowany dwór jest siedzibą Muzeum Hymnu Narodowego, będącego oddziałem Muzeum Narodowego w Gdańsku. Znajdują się w nim pamiątki związane z Wybickim, ale także muzykalia patriotyczne – śpiewniki, zapisy nutowe, pozytywki i płyty gramofonowe z „Mazurkiem Dąbrowskiego”. Dworek otacza zabytkowy park z kilkusetletnim „dębem Wybickiego” oraz pomnikiem Orła Białego.
Bytów – zachodnie pogranicze zakonnego państwa
Krzyżacy odcisnęli wyraźne piętno na obszarze Pomorze Gdańskiego. Pogranicze państwa zakonnego z obszarem księstw zachodniopomorskich było silnie ufortyfikowane. Ważną rolę na tym obszarze zajmował Bytów, okupiony od prywatnych właścicieli w 1329 roku. Miasto leżało na szlaku łączącym kontrolowaną przez zakon Nową Marchię z sercem władztwa krzyżackiego. To właśnie przez Bytów do Malborka zmierzali rycerze-goście ruszający na krucjaty na Litwę.
Zamek w Bytowie (fot. Jerzy Strzelecki, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported). Zamek w Bytowie położony jest w centrum miasta. Jak wiele innych obiektów tego typu, ma on kształt prostokąta z trzema okrągłymi i jedną czworoboczną Wieżą Prochową na rogach. Obecnie znajduje się tam Muzeum Zachodniokaszubskie oraz hotel. Ślady średniowiecza znajdują się też w samym mieście – ciekawym obiektem jest m.in. Wieża Gotycka św. Katarzyny, będąca pozostałością po pierwszym kościele miasta.
Lębork – między dwoma krainami
Drugim ważnym miastem pogranicza Pomorza Gdańskiego i Zachodniego był Lębork, położony na szlaku wiodącym z Gdańska do Słupska. Jak wiele podobnych ośrodków, miasto często zmieniało właścicieli – od XIV wieku panowali w nim krzyżacy, w czasie wojny trzynastoletniej przeszło ono pod władzę książąt pomorskich, w 1637 roku trafiło do Polski, a w 1657 roku w ramach traktatów welawsko-bydgoskich stało się lennem Prus, by po I rozbiorze zostać integralną częścią tego państwa. Do Polski Lębork powrócił ostatecznie w 1945 roku.
Baszta Bluszczowa w Lęborku (fot. Tomasz Górny, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Poland). Śladem przeszłości Lęborka jest zamek krzyżacki wybudowany w XIV wieku i później wielokrotnie przebudowywany. W okresie międzywojennym Niemcy rozebrali mury obronne, przystosowując dawny dom zakonny na potrzeby sądu – funkcję tę obiekt ten pełni zresztą do dziś. W mieście zachowały się także dawne umocnienia miejskie, w tym dobrze zrekonstruowane baszty.
Chojnice – brama Pomorza
Leżące na południowo-zachodnim krańcu Pomorza Chojnice, nazywane „kluczem i bramą” do tego regionu, zapisały się w historii Polski dwoma bitwami. Pierwsza z nich miała miejsce 18 września 1454 roku, na samym początku wojny trzynastoletniej, i zakończyła się przegraną rycerstwa polskiego. 1 września 1939 roku pod pobliskimi Krojantami miała miejsce szarża 18. Pułku Ułanów Polskich na zaskoczony tym oddział niemiecki.
Brama Człuchowska w Chojnicach (fot. Zenobia Miszewska, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Poland). Chojnice, znane już co najmniej od XIII wieku, to kolejna w regionie średniowieczna perełka. Uwagę zwraca historyczny układ urbanistyczny, którego najważniejszym elementem są zachowane mury miejskie z basztami i monumentalną Bramą Człuchowską – siedzibą Muzeum Historyczno-Etnograficznego. W centrum miasta znajduje się też gotycki kościół Ścięcia św. Jana Chrzciciela oraz neogotycki ratusz z początku XX wieku, stojący na malowniczym rynku. Miłośnicy historii XX wieku mogą też odwiedzić Krojanty, zapoznając się z polem bitwy i pomnikiem 18. Pułku Ułanów.
