„Polskie Las Vegas i szwagier z Corelem” – red. Lidia Klein – recenzja i ocena
Obchodzone w 2014 roku dwudziestopięciolecie wolnych wyborów w Polsce stało się pretekstem do głośnej medialnej debaty o sukcesach i porażkach III RP. Słowo „transformacja” było przy tej okazji odmieniane przez wszystkie przypadki. Zainteresowanie tym tematem w masowym obiegu ustało niemal tak szybko jak się pojawiło. Po kilku miesiącach próby oceny ostatniego ćwierćwiecza zostały przykryte przez bardziej aktualne problemy. Niejako w tle narastało naukowe zainteresowanie transformacją systemową w różnych kontekstach.
Jednym z nich jest jej strona wizualna. Kształtowanie się nowej polskiej ikonosfery, nowe możliwości mieszkania, wkroczenie prywatnego kapitału w przestrzeń publiczną czy specyfika ówczesnego projektowania – te tematy pojawiły się w licznych publikacjach i przedsięwzięciach kuratorskich. Wymieńmy tylko kilka przykładów. W 2014 roku ukazało się bardzo ważne dla debaty architektonicznej opracowanie P1.P2.Postmodernizm polski, a dwa lata później przewodnim tematem festiwalu Warszawa w Budowie stał się Dom polski w transformacji. Rok 2016 przyniósł również książki Duchologia polska. Ludzie i rzeczy w latach transformacji pióra Olgi Drendy i Normy widzialności. Tożsamość w czasach transformacji autorstwa Magdaleny Szcześniak. W 2017 roku w Zamku Ujazdowskim zaprezentowana została wystawa Późna polskość. Formy narodowej tożsamości po 1989 roku. Przejawem tego zainteresowania jest także publikacja Polskie Las Vegas i Szwagier z Corelem Architektura, moda i projektowanie wobec transformacji systemowej w Polsce pod redakcją Lidii Klein, wydana przez fundację Kultura Miejsca. Na jej stronach spotkali się m.in. niektórzy współautorzy wymienionych wyżej projektów.
Widoczny na intrygującej, żółto-różowej okładce z kasetą VHS tytuł Polskie Las Vegas i szwagier z Corelem wybrzmiewa dość ironicznie. Przywołuje to, czego przez długie lata, patrząc już z dystansu na okres transformacji, zbiorowo się wstydziliśmy: przaśność polskiego gustu, kakofonię zaniedbanej przestrzeni i bylejakość projektowania. W treści książki nie znajdziemy jednak (zbyt często) pobłażliwego uśmiechu wywołanego estetyką reklam od „szyldziarza” czy „imponującą” bryłą warszawskiego wieżowca znanego jako Toi Toi albo „największa na świecie kabina prysznicowa”. Ambicją publikacji jest naukowe naświetlenie kluczowych problemów ówczesnej wizualności, a może raczej, rozpoznanie obszaru badawczego i stworzenie podbudowy do stawiania dalszych pytań.
Na Polskie Las Vegas i szwagra z Corelem składa się siedem analitycznych tekstów o zróżnicowanym charakterze: od prób syntetycznego ujęcia szerokich zjawisk, po case studies. Co kluczowe, architektura, moda i projektowanie nie zostały tutaj sprowadzone do designu, nie odgrywają także wyłącznie „pasywnej” roli zwierciadła transformacji. Powyższe obszary sfery wizualnej nie tylko odzwierciedlają zachodzące w Polsce zmiany, ale także są ich „aktywną” formą – uczestniczą w tworzeniu nowej rzeczywistości. Służą budowaniu prestiżu, legitymizują rodzącą się klasę średnią i przyjęty przez władze kierunek przemian, napędzają pogoń za sukcesem i nowoczesnością definiowanymi przez kapitalistyczny paradygmat.
Czytelnik pozna zagadnienia związane z modą lat dziewięćdziesiątych jako obrazem sytuacji gospodarczej, z domem jednorodzinnym widzianym jako przestrzeń przemian obyczajowych oraz z drogami powrotu do tradycji w architekturze, przez kilka poprzednich dekad „przygniecionej” wielką płytą. Dowie się, czy asortyment pierwszego w Polsce sklepu Ikea zachwycił Warszawiaków oraz kto i dlaczego chciał wznieść Las Vegas pod Białą Podlaską. To zresztą jeden z najbardziej barwnych przykładów polotu towarzyszącemu biznesowi ukonstytuowanego już neoliberalizmu. Wreszcie czytelnik przeczyta o tym, w jakich okolicznościach kształtowały się nowe ramy funkcjonowania zawodu architekta oraz jak w ciągu lat zmieniał się stosunek do projektowania graficznego. Co istotne, w żadnym z tekstów rok 1989 nie stanowi wyraźnej, radykalnej cezury. Transformacja pojmowana jest tutaj jako proces, który dla każdej z omawianych dyscyplin ma swoje źródło w innych zdarzeniach i zjawiskach, dzięki czemu badaczom udaje się „zaglądać pod powierzchnię”.
Autorzy powyższych analiz piszą o transformacji bez nostalgii. Warto jednak zauważyć, że najstarsi z nich w dniu pierwszych wolnych wyborów raczej bawili się na podwórku, niż czynnie uczestniczyli w budowaniu demokracji. To zaglądanie w metrykę nie jest bezzasadne: o obrazowej przestrzeni transformacji systemowej piszą dzisiaj na ogół ludzie, dla których stanowiła ona scenografię dzieciństwa. Najwidoczniej zajęcie się tą problematyką wymagało zarówno dystansu czasowego, jak i nuty sentymentu.
Niezaprzeczalnym atutem Polskiego Las Vegas i szwagra z Corelem jest fakt, że historia o zmieniającej się Polsce opowiadana jest tutaj nie tylko tekstem, ale i obrazem. Artykuły uzupełnia apendyks, w którym znalazły się trzy cykle fotografii, pokazujące zarówno tę rzeczywistość, którą już pożegnaliśmy (barobusy lub konserwy mięsne sprzedawane wprost z samochodowej maski), jak i tę, w której wciąż uczestniczymy, symbolizowaną przez słynną torbę od Bossa.
Książka, mimo naukowego charakteru pozostaje lekturą przystępną. To pozycja obowiązkowa nie tylko dla osób zainteresowanych architekturą i projektowaniem, ale także dla każdego, kto – zdając sobie sprawę, że stanowią one niezbywalny element codzienności – chce tę codzienność lepiej zrozumieć.
