„Polityka zagraniczna Rosji” (red. Stanisław Bieleń, Maciej Raś) – recenzja i ocena

Książka ma miękką oprawę i liczy ok. 220 stron. Została podzielona na 7 rozdziałów, z których każdy ma innego autora. Wszyscy autorzy są politologami, specjalistami w dziedzinie polityki rosyjskiej. Pięciu z nich to doktorzy, dwóch natomiast jest doktorantami. Za wyjątkiem Agnieszki Bryc (Uniwersytet Mikołaja Kopernika) i Agaty Włodkowskiej (Akademia Świętokrzyska im. Jana Kochanowskiego; Filia w Piotrkowie Trybunalskim) są to wykładowcy Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego. Co ważne, w większości tematy rozdziałów odpowiadają głównym zainteresowaniom badawczym poszczególnych autorów. Przykładowo Marcin Kaczmarski, który przygotował rozdział „Polityka Federacji Rosyjskiej wobec USA” doktoryzował się ze zbliżonego tematu: „Stosunki Federacji Rosyjskiej ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki w latach 1991-2004 w świetle paradygmatu realistycznego”. Podobnie Maciej Raś, autor rozdziału „Europejska polityka Federacji Rosyjskiej”, jest zarazem autorem pracy doktorskiej „Ewolucja polityki zagranicznej Rosji wobec Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej w latach 1991-2001” opublikowanej w 2005 roku przez Wydawnictwo UW.

Zwięźle i na temat

Wielką zaletą publikacji jest jej szeroki zakres tematyczny. Kolejne rozdziały dotyczą nie tylko stosunków Rosji z USA (rozdz. 2) czy Europą (rozdz. 4), ale także z NATO (rozdz. 3), Wspólnotą Niepodległych Państw (rozdz. 5) oraz państwami Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej (rozdz. 6). Ostatni rozdział poświęcono funkcjonowaniu Rosji w organizacjach międzynarodowych – przede wszystkim w ONZ, ale także OBWE, Radzie Europy, Grupie G8 czy Szanghajskiej Organizacji Współpracy. Poszczególne części książki są zwięzłe, a treść konkretna – brakuje irytujących dłużyzn, absolutnie zbędnych w publikacji podręcznikowej. Język jest fachowy, ale zarazem przystępny. Zadbano też o dobrą redakcję językową i korektę treści. Dzięki temu łatwo można przyswoić sobie dużą ilość bazowych informacji. Problemu nie sprawia też użytkowe odwoływanie się do publikacji, celem sprawdzania konkretnych faktów czy definicji. Tutaj tylko trochę irytuje brak indeksu – na szczęście książkę wyposażono w dokładny spis treści, w którym obok rozdziałów widnieją także podrozdziały. Inna sprawa, że w stosunkowo drogiej (45 zł) jak na swoją objętość publikacji czytelnik spodziewałby się udogodnień w postaci indeksów, schematów czy map (tych też brakuje).

Na listę zalet należałoby jeszcze wpisać klarowność analizy procesów zachodzących w skali makro na przestrzeni przede wszystkim lat 90., a także samego początku XXI wieku. Mowa tu tak o zmianie orientacji polityki rosyjskiej z euroatlantyckiej na tzw. politykę neoimperialną, jak i o próbach integracji obszaru postradzieckiego. Autorzy trafnie zauważają też czynniki prowadzące na początku XXI wieku do zaognienia stosunków na linii Rosja – Zachód, a także stosunków Rosji z wybranymi krajami tzw. „bliskiej zagranicy”.

Ale nie do końca aktualnie

Podstawową wadą książki jest jej niepełna aktualność. Wprawdzie publikacja ukazała się rok temu, ale oddano ją do druku w bardzo niefortunnym momencie: zaraz przed ogłoszeniem niepodległości przed Kosowo, a na kilka miesięcy przed wojną w Gruzji w sierpniu i wielotygodniową „wojną gazową” na początku 2009 roku. Stąd spora liczba sądów i prognoz straciła już aktualność. Przykładowo, po tym co działo się w styczniu i wobec kolejnych gróźb Rosji w ostatnich tygodniach, nie sposób zgodzić się ze zdaniem Stanisława Bielenia, iż „Rosja zdaje sobie sprawę, że nawet gdyby wykorzystała broń gazową do szantażu innych państw, to one szybko zmienią swoje źródła zaopatrzenia; byłaby to zatem broń obosieczna” (s. 37). W kontekście tej wypowiedzi warto przypomnieć, że od początku 2009 roku Polska nie otrzymuje ze wschodu sporej części zakontraktowanego gazu.

Ze zdziwieniem zauważyłem, że w podrozdziale „Polityka Federacji Rosyjskiej wobec wybranych państw europejskich: Europa Środkowa i Wschodnia oraz Bałkany” Maciej Raś o Kosowie napisał... jedno zdanie. Również Agnieszka Bryc (rozdz. 3, „Stosunki Federacji Rosyjskiej z Sojuszem Północnoatlantyckim”) potraktowała ten temat marginalnie. Tylko nieznacznie lepiej wyglądają fragmenty poświęcone Gruzji i separatyzmom na obszarze postradzieckim, których jest niewiele i położono na nie mały nacisk. Pozytywnie wyróżnia się na tym tle przede wszystkim rozdział Agaty Włodkowskiej („Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Wspólnoty Niepodległych Państw”). Autorka bardzo skrótowo, ale przenikliwie analizuje rozwój relacji w trójkącie Gruzja – Rosja – NATO (s. 149-150), skupia się jednak raczej na rewolucji róż i jej konsekwencjach, a nie na problemie tzw. parapaństw (Abchazji i Osetii Południowej). Podobnie Agnieszka Bryc pisze o mechanizmach wpływania Rosji na proces rozszerzenia NATO, ale już nie o ich implementacji w odniesieniu do Gruzji (s. 86).

Braki trudno wytłumaczyć wyłącznie datą publikacji – zarówno kwestia Kosowa jak i „rozmrażanie konfliktów” na Kaukazie to problemy stopniowo narastające na przestrzeni ostatnich lat. Oczywiście, do wojny w Gruzji nie musiało dojść i przed szczytem NATO w Bukareszcie niewiele wskazywało na możliwość zaistnienia takiego scenariusza rozwoju wydarzeń, ale jednak nie ulegało wątpliwości, że dojdzie do dalszego zaostrzenia sytuacji. Wskazywała na to choćby polityka Saakaszwiliego wobec Adżarii, Abchazji i Osetii Południowej, o czym pisałem szerzej w „Źródłach nienawiści”. Także w Kosowie pod koniec 2007 roku było widać wyraźne zniecierpliwienie przeciągającym się impasem i rodzącą się determinację zastosowania środków jednostronnych.

Pojedyncze błędy, raczej przypadkowe, można znaleźć w różnych miejscach publikacji. Większość jest raczej nieistotna, ale jak sądzę zbyt często są one wynikiem przesadnego uproszczenia czy uogólnienia wywodu. Pozwolę sobie podać jeden tylko przykład. Na s. 128 Agata Włodkowska pisze „upadek ZSRR pociągnął za sobą zmiany geograficzne, tj. zmniejszenie obszaru Rosji o 25% (z 22 400 200 km2 do 17 075 200 km2)”. Uprzejmie donoszę, że obszar Rosji wraz z rozpadem ZSRR nie zmienił się o 25% ale o... 0%. Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka zajmowała dokładnie takie samo terytorium, co dzisiejsza Federacja Rosyjska. Należy pamiętać, że Rosja i ZSRR to nie synonimy.

Pomimo wymienionych wad polecam niniejszą publikację, ponieważ to bardzo wygodne i przystępne kompendium, przydatne do codziennego użytku, czy też jednorazowego odświeżenia zasobu wiedzy. Trzeba tylko mieć na uwadze, że praca jest dobrym wprowadzeniem do polityki Rosji od rozpadu ZSRR do 2006, 2007 roku, ale już niekoniecznie w odniesieniu do ostatnich kilkunastu/kilkudziesięciu miesięcy. Proponuję też z pewnym krytycyzmem spoglądać na prognozy poszczególnych autorów, z których dużą część zweryfikował rozwój sytuacji.

Zobacz też

• Recenzję książki: Edward Lucas - „Nowa zimna wojna”