„Polacy i ziemie polskie w dobie wojny krymskiej” - red. Jerzy W. Borejsza, Grzegorz Bąbiak – recenzja i ocena

Recenzowana praca jest wynikiem projektu badawczego Wojna krymska – konfrontacja różnych cywilizacji realizowanego w Instytucie Historycznym Polskiej Akademii Nauk. Składa się ze Słowa wstępnego, dwunastu rozdziałów autorstwa różnych badaczy i zapisu dyskusji z konferencji zrealizowanej w ramach projektu.

Wprowadzenie, autorstwa Jerzego W. Borejszy, nosi podtytuł Zapomniana wojna. Autor prezentuje powody podjęcia tematyki związanej z wojną lat 1853-1856. Fakt, iż Warszawa – co przyznaje – stała się miejscem dyskusji nad wojną krymską w jej stu pięćdziesięciolecie zakrawa na paradoks. Według niego ten zapomniany konflikt był jednak wojną polską albowiem po obu stronach frontu walczyło tysiące Polaków [s. 7]. Poszczególne rozdziały pracy utwierdzają nas w tym przekonaniu. Poszczególne partie tekstu prezentują frapujące dzieje narodu polskiego.

Jerzy Borejsza jest także autorem pierwszego artykułu w publikacji „Zasada narodowości” od Wiosny Ludów do wojny krymskiej. Skupił się w nim na problemie oficjalnej narodowości lansowanej przez Mikołaja I. Podobną tematykę podejmuje tekst Henryka Głębockiego („Imperium Rosyjskie wobec kwestii narodowych a problem ewolucji rosyjskiej idei narodowej w epoce wojny krymskiej”). Niezwykle erudycyjny, a przy tym ciekawy sprawia jednak wrażenie jakby nie do końca pasował do tematyki tomu. Dopiero w zakończeniu Autor poruszył zagadnienie wojny krymskiej.

Krzysztof Marchlewicz („Wielość obrazów wojny krymskiej w oczach Wielkiej Emigracji”), Paweł Wierzbicki („Działalność Sadyka Paszy w czasie wojny krymskiej na tle jego relacji z obozem Czartoryskich”) i ambasador Jerzy Drożdż („Adampolskie ślady wojny krymskiej”) zastanawiają się nad losami, motywacją i mechanizmami działania Polaków związanych z obozem brytyjsko-francusko-tureckim. Przedstawili także skłócenie emigracji, zarysowując rozdźwięki polityczne, religijne i ambicjonalne. Szczególnie interesujący jest konflikt na linii Władysław Zamoyski–Sadyk Pasza.

Z kolei Elżbieta Orman („Następstwa wojny krymskiej. Chłopskie rozruchy wiosną 1855 r. w majątkach polskiej i rosyjskiej szlachty guberni kijowskiej”), Wiesław Caban („Oficerowie rosyjscy polskiego pochodzenia wobec wojny krymskiej”) i Wiktoria Śliwowska („Uczestnicy wojny krymskiej – zesłańcy postyczniowi”) podjęli się zadania opisania wyjaśnienia okoliczności służby Polaków w wojskach rosyjskich. Postawione przez Elżbietę Orman pytanie – dlaczego w dobie wojny krymskiej szlachta polska nie chwyciła za broń, przestawia się nadzwyczaj interesująco. Autorka nie udziela prostej odpowiedzi. Artykuł oparto o wspomnienia szlachty polskiej.

Jeszcze bardziej interesujący jest tekst Wiesława Cabana. Kielecki uczony udowadnia, że przypadki dezercji polskich oficerów i żołnierzy z armii carskiej należały do rzadkości. Analizuje powody tego faktu i wysnuwa ciekawe wnioski.

Wiktoria Śliwowska, w swoich rozważaniach, skupiła się na przeanalizowaniu jak duża część odznaczonych za obronę Sewastopola Polaków brała później udział w powstaniu styczniowym. Podobnie jak dociekanie poprzedniego badacza, wnioski Autorki wychodzą poza stereotypowy obraz naszych dziejów czyniąc je bardziej skomplikowanymi, lecz zarazem ciekawszymi.

W prezentowanym tu wydawnictwie pokuszono się także o prezentację materiałów źródłowych. Janusz Pezda i Joanna Nowak zreferowali jakie materiały do badania wojny krymskiej można odnaleźć w Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie, Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu, Bibliotece Polskiej w Paryżu oraz Bibliotece Kórnickiej. Artykuły te są tym bardziej wartościowe, że ich Autorzy mają doświadczenie w pracy w omawianych instytucjach.

Niezwykle intrygujący jest również artykuł Danuty Jackiewicz („Krajobrazy po bitwie. O fotografiach wojny krymskiej”). Autorka przez pryzmat zdjęć i fotografów analizuje propagandę i motywacje poszczególnych państw. Jednocześnie dużo miejsca poświęca warsztatowi pracy i ocenie artystycznej zdjęć.

Ostatnim tekstem w Polakach i ziemiach polskich w dobie wojny krymskiej jest tekst Grzegorza P. Bąbiaka („Wojna krymska jako pierwsza nowoczesna wojna Europy w dziele Jana Gotliba Blocha Przyszła wojna ”). Autor podjął problem wpływu wojny lat 1853-1856 na świadomość i argumentację autora wieszczącego wojnę totalną.

Jedną z najciekawszych stron publikacji jest częściowy zapis dyskusji uczestników konferencji z 2006 r. Uczestniczyli w niej zarówno autorzy tekstów jak i naukowcy z innych ośrodków (Dariusz Kołodziejczyk, Radosław Żurawski vel Grajewski). Przedstawiane przez nich interpretacje czasem się różnią, ukazują jak żywą jest nauka historyczna. Wzajemne uwagi, nasuwające się spostrzeżenia pozwalają także, pośrednio, uczestniczyć Czytelnikowi w tym wydarzeniu.

Należy podkreślić, iż nie licząc popularnej pracy Michała Klimeckiego (Historyczne bitwy: „Krym 1854-1855”) od czasu Wojny krymskiej Eugeniusza Tarlego nie mieliśmy w języku polskim pracy poświęconej tylko i wyłącznie wojnie lat 1853-1856. Problematykę tę podejmowano przy okazji omawiania działalności Wielkiej Emigracji czy polityki rosyjskiej (np. J. Nowak, „W cieniu księcia Adama Czartoryskiego. Działalność emigracyjna Władysława Zamoyskiego w latach 1848-1868”). Wiekowa i nie wolna od wpływów swych czasów praca sowieckiego historyka siłą rzeczy nie może pozostać jedynym na naszym rynku opracowaniem tych wydarzeń.

Autorzy poszczególnych tekstów to doświadczeni naukowcy, niejednokrotnie specjaliści w podejmowanej tematyce. Nie dziwi zatem obszerne wykorzystanie źródeł - w tym archiwalnych - oraz literatury obcojęzycznej.

Chociaż publikacja zbiorowa pod red. Borejszy i Bąbiaka jest niezwykle frapująca oraz stanowi ciekawe uzupełnienie historiografii wojny krymskiej nie jest wolna od wad. Tytuł pracy jest adekwatny do zawartości. Szkoda niemniej, iż w ramach projektu _Wojna krymska. Konfrontacja różnych cywilizacji _dało się zrealizować jedynie tę część poświęconą dziejom narodu polskiego. Polscy naukowcy przecież muszą mieć coś do powiedzenia w szerszym kontekście. Fakt, iż dyplomatyczna i militarna strona tego konfliktu zostały szeroko opisane nie może stanowić wytłumaczenia, gdyż jak wspominają Autorzy wciąż konieczna jest interpretacja kolejnych pokoleń.

Uczucie niedosytu pozostawia również brak dogłębnego omówienia stosunków pomiędzy Wielką Emigracją a rządami Francji i Wielkiej Brytanii. Niezwykle pomocne mogłyby się tu okazać materiały zgromadzone w National Archives of the United Kingdom w Londynie czy archiwum Ministère des Affaires étrangères na Quai d’Orsay w Paryżu.

Od strony edytorskiej zastanawia odmienna od tekstowej wielkość wcięcia akapitowego w przypisach. Wypada się również zastanowić czy przyjęta przez wydawców zasada jednoczesnego skracania tytułu raz cytowanej publikacji i podawania łacińskiej formuły op.cit. nie zakrawa na tautologię.

Pomimo tych uwag Polacy i ziemie polskie w dobie wojny krymskiej są lekturą godną polecenia. Autorzy poczynili istotny wkład w dorobek polskiej historiografii. Zróżnicowany dobór tematyki ukazuje różne pola aktywności przedstawicieli narodu polskiego. Teksty pozbawione są, w większości przypadków, klasycznych wstępów i zakończeń, co czyni je przystępniejszymi dla nie-historyków. Autorzy posługują się barwnym, czasem erudycyjnym językiem, co przydaje ich tekstom atrakcyjności.

Pozostaje mieć nadzieję, że Polski Instytut Spraw Międzynarodowych nie poprzestanie na tej publikacji podtrzyma jakże ważną inicjatywę wydawania prac dotyczących historii XIX i XX w.