„Po powstaniu” - wspomnienia Macieja Bernhardta (VII)

"Wyzwolenie"

Pewnej styczniowej nocy nad ranem obudziło nas dalekie dudnienie kanonady artyle­­ryjskiej. Było oczywiste, że rozpoczęła się radziecka ofensywa. Po kilku godzinach kanonada ustała. Tylko od czasu do czasu słychać było bardzo odległe pojedyncze wybuchy. Trudno było się zor­ien­tować czy ofensywa załamała się, czy też nacierające wojska nie napoty­kają na opór Niemców. Dzień przeszedł spokojnie; ludzie byli raczej za­cie­kawieni niż zanie­po­kojeni. Nie pojawił się żaden oddział niemiec­ki, nie było też wi­dać partyzantów. Nie otrzy­maliśmy żadnych rozkazów. Z na­słuchu radiowego wiedzieliś­my o rozpoczęciu ofensywy i jej pomyślnym przebiegu.

Następnego wieczoru chwilami słychać było bardzo dalekie odgłosy salw ar­ty­leryjskich. Jasne było, że Wielgomłyny nie leżały na głównej ani nawet na pomoc­ni­czej linii natarcia. Mogliśmy więc nie obawiać się ciężkich walk w okolicy i wszys­tkich związanych z tym skutków. Z dru­­­giej jednak strony rozbite oddziały niemieckie mogły szukać schro­nienia w oko­licz­nych lasach i przy okazji spalić pobliskie wsie, aby oczy­ś­cić przedpole.

Miejscowy dowódca AK zarządził alarm bojowy i wyprowadził nasz oddział ze wsi, pozo­stawiając w niej jedynie czujki z dobrze ukrytą ra­dio­stacją. Przeczesywaliśmy do rana pobliskie lasy w poszu­kiwaniu kry­jących się oddziałów niemieckich. Nad ranem nasze czujki wytropiły przechodzący przez las oddział nie­miecki. Posuwał się bardzo cicho i os­trożnie, wysyłając patrole we wszystkich kierunkach. Nie udało się nam ustalić jego wiel­koś­ci. Przypus­z­czalnie był w sile batalionu piechoty. Depta­liśmy mu po piętach, ale nie atako­waliśmy, nie mając pełnego roz­pozna­nia. Mieliś­my rozkaz unikania wszel­kich „nieporo­zu­mień z wyzwoli­cie­lami”. Oddział niemiecki obcho­dził Radomsko dużym łukiem od zachodu i południa. Nad ranem straciliśmy z nim kontakt i bar­dzo zmęczeni wróciliśmy do Wielgo­młyn.

Wielgomłyny na współczesnej mapie Polski.

Cały dzień oczekiwaliśmy wkroczenia wojsk radzieckich. Na próżno. Dzień prze­szedł spokojnie, nic niezwykłego się nie działo. Wieczorem po­ja­wił się niespodziewanie motocykl z ko­szem i trzema Niem­cami. Zatrzy­mali się na rynku i rozglądali nie­pewnie dokoła. Spra­wiali wrażenie, że chcą o coś zapytać. Wszystkie okna we wsi były ciemne, ale z każdego na pewno byli obserwowani. Wszyscy oczekiwali Rosjan. Na od­gł­os silnika motocykla z każdego okna na rynku przyglądano się, „czy już przyszli”. Rozbrojenie trzech Niemców, choć każ­dy z nich trzymał w ręku pistolet maszynowy, nie stanowiłoby żadnego problemu. Nikt się jednak nie ruszył. Niemcy przez chwilę rozmawiali ze sobą i odjechali bez prze­szkód.

Nie wyobrażam sobie takiej sytuacji, gdybyśmy oczekiwali wkroczenia naszych wojsk – praw­dziwego wyzwolenia. Przecież we wsi było ze stu akowców, i to bardzo dobrze uzbro­jonych. Pamiętam trzy posterunki w domach na rynku. Mogliśmy wystrzelać Niem­ców jak kacz­ki. Nie padł jed­nak ani jeden strzał. Tak jakby nie wypadało strzelać do ucieki­nie­rów, któ­rzy nie mają szans na wymknięcie się Rosjanom i są już skazani na śmierć.

Po paru godzinach weszły do Wielgomłyn straże przednie piechoty rosyjskiej. Rozstawili poste­runki, a część z nich siadła na gankach, po drewutniach, chlewikach i spała. Mróz tej nocy był silny, co najmniej z 15 stopni. Mieszkańcy zapraszali ich do do­mów, częstowali gorącą her­­batą, mlekiem, zupą, chlebem. Odmawiali, zarówno po­częstunku, jak i we­j­ścia do domów. Mieliśmy wrażenie, że surowo za­bro­niono im wszel­kich kontaktów z miejscową ludnością.

Ojciec mój doskonale mówił po rosyjsku. Kończył gimnazjum rosyjskie i całą pierwszą wojnę spędził w Rosji. Wyszedł przed dom i usiłował roz­mawiać z przybyłymi żołnierzami. Ze zdumieniem stwierdził, że nie ro­zumieją oni po rosyjsku. Po dłuższej chwili przyszedł podofi­cer Ros­janin, który tak­że odmówił wejścia do domu i talerza gorącej zupy, który wyniosła mu Marynia. Tłumaczył się, że muszą być w pogotowiu, bo w każdej chwili mogą tu być Niemcy. Był to kiepski wykręt, bo front przesunął się już daleko na zachód. Widocznie takie mieli roz­kazy, aby nie nawiązywać kontaktu z tu­tejszymi „burżujami”.

Warszawa 1945 r.

Niewiele zapamiętałem z wędrówki z Wielgomłyn do Warszawy. Nie pa­mię­tam nawet dokładnych dat. Wyruszyliśmy z moim szwagrem, który dotarł do Ali Bartyzel, a następnie do Wielgomłyn w po­szu­kiwaniu swej żony, a mojej siostry. Było to najprawdopodobniej mię­dzy 22 a 24 stycznia. Dotarliśmy do Warszawy chyba jeszcze w os­tat­nich dniach stycznia. Pamiętam przejście po lodzie przez zamarzniętą Wisłę i zaskoczenie, jakie sprawiała Pra­ga, sto­sun­kowo mało zniszczona działaniami wojen­nymi, pełna wojska, tłumów ludzi, handlu na ulicach i wrzawy.

Zatrzymaliśmy się w skromnej czynszowej kamienicy przy bocznej uliczce, chyba w oko­licy ulicy Ząbkowskiej, u znajomych mego szwagra.

Następnego dnia poszliśmy na ulicę Miodową. Nie była jeszcze uprzątnięta z gruzów. Wydep­tano zaledwie ścież­kę na (byłej) jezdni wśród zalegających ją gruzów. Dom był częściowo zburzony i cał­kowicie wypalony. Od ulicy zachowała się brama wejściowa i frontowy mur, mniej więcej do 2. piętra. Nasz balkon był silnie postrzelany, ale trzymał się na kolumnach bal­konu na pierwszym piętrze. Z trzech okien (a raczej otworów okiennych w mu­rze) salonu zachowało się częściowo jedno, najbliższe balkonu. Pozostałych można było się jedynie domyślać.

Z relacji Ojca i Maryni wiem, że gdy po zdobyciu tego rejonu przez Niemców opuszczali resztki naszego domu, zniszczona całkowicie była tylko prawa oficyna; część frontowa i lewa oficyna były po­dziurawione pociskami, ale nie spalone. Wszystkie pożary udało się obroń­com ugasić. Ocalałe resztki Niemcy planowo palili po upadku powstania.

Weszliśmy do bramy. Klatka schodowa była zawalona; nie było mowy o wejściu nawet na pierwsze piętro. Podwórze zasłane było grubą war­stwą gruzu po­kry­tego śniegiem. Rozej­rzałem się dokoła. Po sypialni rodziców, salonie, pokoju stołowym, mo­im pokoju, służbowym i kuchni nie zos­tało nawet wspomnienie. Ocalał fragment okna gabinetu Ojca, balkon pokoju stołowego oraz całe okno i sufit łazienki. Jedna wielka kupa gruzów.

Maciej Bernhardt z Matką, Stefanią. Fotografia z 1933 roku.

Pod prawą oficyną znajdowała się nasza piwnica, w któ­rej schronili się moi najbliżsi. Natomiast przeciwległa (lewa) i po­p­­rzeczna oficyna były wypalone, ale niemal kom­pletne. Ocalało także wejście do kuchennej klatki schodowej w prawej oficynie oraz schody prowadzące z niej do piwnicy. Zeszliśmy nimi na dół. Dostaliśmy się do początku głównego korytarza piwnicznego. Dwa, trzy metry dalej korytarz pod sufit był zasypany gruzem i po­piołem. Mieliśmy ze sobą łopatkę saperską oraz duży mło­tek. Z gruzów wyciągnęliśmy stalowy pręt. Próbowaliśmy odkopać gruz i przebić się przez solidny mur, wykonany jeszcze w XIX stuleciu. Straszna robota przy świetle przyniesionej ze sobą świeczki. Wreszcie, gdy udało się nam pokonać opór cegieł i prze­bić niewielki otwór, okazało się, że wnętrze piw­nicy jest zasypane gruzem i popio­łem, co najmniej do wysokości wybi­tego otworu, a najpraw­dopodobniej - do sufitu, jeżeli jej sufit w ogó­­le istnieje. Nie była to jednak jeszcze nasza piwnica, lecz przylegająca do niej piwnica sąsiadów. Dostanie się do naszej było niemożliwe.

Wyszliśmy na zewnątrz zaczerpnąć świeżego powietrza. Byliśmy po­rządnie zmę­czeni. Odpoczywaliśmy z pół godziny, zastanawiając się co dalej robić. W zasadzie, ze względów bez­pieczeństwa, należało najpierw roze­brać grożące w każ­dej chwili zawaleniem wypalone ściany, a nas­tę­pnie rozkopywać gruzy od góry w miejscu, gdzie znajdowała się nasza piw­nica. Do tego potrzebny był zespół ludzi i od­powiednie dra­biny lub rusztowania oraz kilofy do rozbijania ścian.

Po odpoczynku postanowiliśmy jeszcze spróbować rozeznać sytuację od strony sąsied­niego domu (Miodowa 11). Dom ten był częściowo zbu­rzony i jak wszystkie - całkowicie wypalony. Jednak jego cześć przy­le­gająca do naszego domu ocalała; była oczywiście wypa­lona. Dostaliśmy się bez trudu do piwnicy i do wybitego podczas powstania przejścia do naszego domu. Przejście to było zasypane gruzem i popiołem. Nie było możliwości prze­do­s­tania się.

Wróciliśmy na Pragę ledwie żywi. Przechodziliśmy Wisłę już po ciemku. Najbar­dziej dokuczało nam pragnienie. Przez cały dzień nic nie piliśmy. Nie wzięliśmy picia ze sobą, jedynie suchą „wałówkę”, a o kupieniu czegokolwiek nie było mowy. Śniegu było wprawdzie dużo, ale był brudny, a pod nim leżały jeszcze nie­pogrzebane ciała ludzi i zwierząt. Nie nadawał się do zaspokojenia pragnienia.

Polecamy e-booka „Z Miodowej na Bracką” – Tom drugi!

Zredagował: Kamil Janicki

Korektę przeprowadziła: Anna Smutkiewicz