Piotr Lipiński – „Cyrankiewicz. Wieczny premier” – recenzja i ocena
Biografia „Żelaznego Józefa”, jak zwano Cyrankiewicza, jest kolejną książką historyczną w dorobku Piotra Lipińskiego. Ten dziennikarz i reporter związany przez wiele lat z redakcją „Gazety Wyborczej”, specjalizuje się w popularyzacji powojennej historii Polski, zwłaszcza doby stalinizmu. Do jego najważniejszych prac należą popularyzatorskie biografie Bolesława Bieruta i osób z jego otoczenia („Bolesław Niejasny”, „Towarzysze Niejasnego”), książki poświęcone powojennej konspiracji politycznej („Raport Rzepeckiego”, „Piąta komenda”, „Anoda. Kamień na szańcu”), czy wreszcie słynna monografia, w której Lipiński przedstawił szczegóły procesu stalinowskiego zbrodniarza, Adama Humera. Ta ostatnia doczekała się ponownego wydania w tym roku („Bicia nie trzeba było ich uczyć”).
W swojej najnowszej książce Lipiński zajął się postacią Józefa Cyrankiewicza, przedwojennego socjalisty, zbliżonego do legendarnego małżeństwa Ciołkoszów, który po wojnie stał się symbolem podporządkowania polskiej lewicy niepodległościowej wzorcom sowieckim. Dziś Cyrankiewicz pozostaje postacią słabo znaną, kojarzącą się z trzema rzeczami. Chodzi o przemówienie wygłoszone w 1956 r. w Poznaniu, w którym groził odrąbywaniem ręki wrogom władzy ludowej, po drugie, o odmowę pomocy rotmistrzowi Pileckiemu (wspówięźniowi w Auschwitz) podczas pokazowego procesu tego ostatniego oraz, po trzecie, z małżeństwem ze znaną aktorką, Niną Andrycz.
Lipiński zerwał z postrzeganiem osoby Cyrankiewicza jedynie przez pryzmat negatywnych konotacji, które narosły wokół niego po 1989 r. Lektura pracy pozostawia jednak spory niedosyt, zwłaszcza gdy mowa o przybliżaniu czytelnikom faktycznej roli, jaką Cyrankiewicz odgrywał na szczytach władzy po 1945 r.
Pracę, napisaną przystępnym językiem, autor podzielił na dwadzieścia kilkunastostronicowych rozdziałów. W moim przekonaniu największą wartość mają rozdziały poświęcone krakowskiej działalności Cyrankiewicza do wybuchu wojny, a także jego roli w procesie rotmistrza Pileckiego. Ta ostatnia kwestia budzi spore kontrowersje, w szczególności u części publicystów proweniencji prawicowej. Oskarżają oni Cyrankiewicza o gest Piłata wobec skazanego w 1948 r. na śmierć rotmistrza, co z kolei miało mieć związek z wiedzą Pileckiego o rzekomych kontaktach Cyrankiewicza z obozowym gestapo. Obecne badania, zwłaszcza historyków związanych z Muzeum Auschwitz-Birkenau, których wyniki przybliża Lipiński, definitywnie odrzucają tę tezę.
Popularyzatorski charakter pracy miał wpływ na dobór źródeł. Niewiele jest w tekście odwołań do archiwaliów zgromadzonych w Archiwum Akt Nowych czy w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej. W większym stopniu autor skorzystał z opublikowanych zbiorów dokumentów oraz opracowań poświęconych wydarzeniom, w których Cyrankiewicz odgrywał istotną rolę. W przybliżeniu czytelnikom osoby byłego premiera, również na płaszczyźnie prywatnej, nieocenioną rolę odgrywała memuarystyka, a szczególnie dzienniki Mieczysława Rakowskiego czy wspomnienia Niny Andrycz.
Pod względem edytorskim praca Lipińskiego prezentuje się przyzwoicie. Książka została wydana w poręcznym formacie „zeszytowym”, z twardą okładką i szytymi kartkami. Sporym mankamentem pozostaje jednak brak jakichkolwiek ilustracji. Razi to zwłaszcza w wypadku pracy popularnonaukowej. Zamieszczenie opisywanych zresztą przez Lipińskiego fotografii z pewnością uatrakcyjniłoby książkę w oczach czytelnika. Za inny mankament można uznać, typowe dla książek wydawanych przez „Czarne”, przypisy umieszczone na końcu pracy. Z punktu widzenia czytelnika o wygodniejsze byłoby umieszczanie klasycznych odwołań na dole strony.
Z punktu widzenia biografistyki PRL praca Piotra Lipińskiego stanowi tak naprawdę zaledwie wprowadzenie do biografii Cyrankiewicza. Zasadniczego rozwinięcia w moim przekonaniu wymagają zwłaszcza rozdziały poświęcone relacjom bohatera książki z Bierutem oraz Gomułką. Dodatkowych badań wymagają również kwestie dotyczące roli, jaką Cyrankiewicz odegrał w październiku 1956 r. oraz podczas negocjacji układu o normalizacji stosunków między PRL i RFN. Zasygnalizowane przeze autora najważniejsze wątki mogą stanowić co najwyżej punkt wyjścia do dalszych prac w przyszłości przy biografii naukowej Cyrankiewicza. Nim taka powstanie, do poznania podstawowych informacji o postaci najdłużej urzędującego polskiego premiera, może czytelnikom wystarczyć praca Piotra Lipińskiego.
