„Pierwsze/Najstarsze w zbiorach Biblioteki Narodowej” – recenzja i ocena
„Pierwsze/Najstarsze w zbiorach Biblioteki Narodowej” – recenzja i ocena
Książka nawiązuje do cyklu wystaw Pierwsze/Najstarsze, zorganizowanego przez Bibliotekę Narodową z okazji 1050. rocznicy chrztu Polski. Miały one miejsce w Pałacu Rzeczpospolitej w Warszawie przez cały rok 2016. Co miesiąc przez jeden weekend można było zobaczyć pokazy największych skarbów piśmiennictwa polskiego, m.in. Rocznika dawnego, Psałterza floriańskiego, Kazań świętokrzyskich czy kronik: Galla Anonima, Wincentego Kadłubka oraz Jana Długosza. Ich publiczne prezentacje odbywają się bardzo rzadko, raz na wiele lat.
Dwanaście rozdziałów publikacji odpowiada dwunastu wystawom. Nie opowiadają one jednak o dwunastu unikatowych rękopisach, bowiem niektóre teksty zachowały się w więcej niż jednym odpisie (np. kroniki Anonima Galla i Mistrza Kadłubka, Roczniki Jana Długosza czy Bogurodzica). Niektóre są drobne i niepozorne, składają się z kilku kart, jak Rocznik świętokrzyski dawny. Inne, bogato zdobione, opasłe, stanowią prawdziwe działa sztuki, jak Psałterz floriański.
Każdy rozdział składa się z wysokiej jakości przedruków części rękopisów (do ok. 10 kart), krótkiego omówienia jego losów i zawartości, fragmenty tłumaczeń oraz napisane przez specjalistów eseje-komentarze, które przybliżają problematykę związaną z prezentowanymi rękopisami, ich treścią, formą oraz historią badań. Zabytki pochodzą z wieków XI-XVI i poza dwoma (Sakramentarz tyniecki i Listy kanoniczne) powstały na terenie średniowiecznej Polski.
Pierwszy rozdział zawiera Rocznik świętokrzyski dawny – jeden z najważniejszych zachowanych roczników (łac. annales) polskich, w którym przeczytamy zapiski o przybyciu Dąbrówki do Mieszka (Dubrouka uenit ad Miskonem) oraz chrzcie władcy (Mysko dux baptizatur) zapisane błędnie obok dat rocznych 966 i 967, zamiast o rok wcześniej. Dodatkowo w eseju dr Magdalena Łanuszka pisze o pracy średniowiecznych skrybów.
Kolejny rozdział prezentuje luksusowy Sakramentarz tyniecki zawierający modlitwy przeznaczone dla kapłana celebrującego Mszę świętą oraz najstarszy w Polsce (poł. XI w.) zapis muzyczny w postaci cheironomicznej. Liczący 234 pergaminowe karty kodeks zawiera 38 barwionych purpurą stron zapisanych złotymi i srebrnymi literami. W swoim eseju dr Grzegorz Pac pisze o związkach kobiet z kręgu piastowskiego i książek we wczesnym średniowieczu.
Następne ukazane dzieło to Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, dzieło z gatunku annales spisane przez polskiego historyka Jana Długosza w latach 1455–1480. Do XIX wieku wizja historii Długosza była głównym wyznacznikiem spojrzenia na polską przeszłość.
Kolejny rozdział omawia Kazania świętokrzyskie. Pochodzące prawdopodobnie z końca XIII lub z XIV wieku, uznawane są za najstarszy dokument prozatorski stworzony w języku polskim. Na temat języka Kazań pisze w poświeconym im rozdziale dr. hab. Izabela Winiarska-Górska.
Katalog arcybiskupów gnieźnieńskich Jana Długosza zawierające życiorysy biskupów gnieźnieńskich to kolejne prezentowane arcydzieło. Iluminowane przez Stanisława Samostrzelnika stanowi najpiękniejszą księgę polskiego renesansu. Anna Wyszyńska w swoim tekście skupia się na zamieszczonych tam miniaturach.
Rozmyślanie przemyskie (właśc. Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa) to najstarsza zachowana do dziś książka napisana całkowicie po polsku. Ten apokryficzny utwór, datowany na połowę XV wieku, opisuje życie Jezusa, Marii i Józefa. Dr hab. Izabela Winiarska-Górska i ks. prof. Marek Starowieyski są autorami artykułów dotyczących języka zabytku i analizy jego zawartości w kontekście apokryfów Nowego Testamentu.
Kolejny rozdział przedstawia Psałterz floriański – trójlingwiczny (łacina, polski, niemiecki) psałterz pochodzący z końca XIV wieku. Bywa także zwany Psałterzem Jadwigi, ponieważ prawdopodobnie miał być dla niej darem. Jego nazwa pochodzi od miejscowości w Austrii – Sankt Florian, gdzie w 1931 roku w imieniu polskiego rządu zakupił go Ludwik Bernacki, dyrektor lwowskiego Ossolineum. Do dziś pozostaje jedną z największych zagadek polskiego średniowiecza. Zdaniem niektórych znajdują się tam pierwsze wizerunki Mistrza Yody, Nosferatu i Gandalfa Szarego! O tajemniczym zabytku pisze Marcin Kuźmicki.
W publikacji znalazły się także Statuty Kazimierza Wielkiego, jedne z pierwszych na ziemiach polskich pisanych regulacji prawotwórczych, które weszły w życie w połowie XIV wieku. O roli prawodawcy i znaczeniu ingerowania w dziedziny regulowane w tamtych czasach głównie normami prawa zwyczajowego pisze w eseju dr hab. Grzegorz M. Kowalski.
Kronika Polski (łac. Historia Polonica) Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem to kolejna zabytkowa perła BN. Kronika spisana na polecenie księcia Kazimierza II Sprawiedliwego obejmuje dzieje od czasów pradawnych po rok 1202. Obok kroniki Galla Anonima jest jednym z najstarszych dzieł historiograficznych spisanych w Polsce. W swoim tekście dr hab. Edward Skibiński radzi jak czytać Kronikę Mistrza Wincentego.
Kolejny bezcenny zabytek to Mszał Erazma Ciołka. Jest to księga liturgiczna w języku łacińskim, wykonana na zlecenie biskupa Erazma Ciołka w początkach XVI wieku. Mszał powstał w Krakowie w latach 1515–1518 prawdopodobnie w pracowni słynnego Stanisława Samostrzelnika. Cześć malowideł inspirowana jest twórczością Albrechta Dürera i Hansa Süssa von Kulmbach. W swoim eseju dr Magdalena Łanuszka szczegółowo omawia rękopis.
W publikacji nie mogło zabraknąć rękopisu Bogurodzicy. Pierwszy zapis tekstu pochodzi z 1407, wcześniej tekst mógł krążyć w obiegu ustnym. W 1506 roku tekst pieśni został dołączony do Statutów Jana Łaskiego. Długosz określa ją mianem carmen patrium (pieśni ojczystej). Dr hab. Paweł Gancarczyk zastanawia się nad charakterem melodii „Bogurodzicy” – czy jest to pieśń rycerska, czy modlitwa.
Tom zamyka rozdział poświęcony najstarszemu zachowanemu rękopisowi. To oczywiście Kronika i czyny książąt czyli władców polskich (łac. Cronica et gesta ducum sive principum Polonorum) tajemniczego autora zwanego Gallem Anonimem. Spisana została po łacinie, prawdopodobnie w latach 1113–1116, zaczyna się od dziejów legendarnych Polski, a kończy na epoce Bolesława Krzywoustego. W swoim artykule dr hab. Paweł Żmudzki interpretuje ten niezły skarb.
Publikacja powstała w dwóch wersjach językowych. Wszystkie rękopisy znaleźć można w cyfrowej Bibliotece Narodowej POLONA. Niewątpliwie ten niezwykły tom zawierający dwanaście najcenniejszych zabytków rękopiśmiennych ze skarbca Biblioteki Narodowej zasługuje na szczególną uwagę. Znakomicie wydany, pełen pięknych, kolorowych miniatur i wysokiej klasy tekstów naukowych znajdzie uznanie nie tylko u bibliofila, ale każdego amatora polskiej kultury.
