Pan Samochodzik – legendarny bohater PRL-owskiego kina
Znany historyk sztuki, łowca skarbów oraz właściciel niezwykłego samochodu wpada na trop skarbu templariuszy, który jest kluczem do wielkiej mocy, mogącej zachwiać równowagą dobra i zła na świecie. Wspierany przez zaprzyjaźnionych harcerzy, Pan Samochodzik rozpoczyna wielki wyścig z czasem i wrogą organizacją, którego stawką jest dziedzictwo rycerskich zakonów.
Tak brzmi oficjalny opis filmu, który 12 lipca pojawi się na Netfliksie. „Pan Samochodzik i Templariusze” – bo o tej produkcji mowa – to adaptacja znanej powieści przygodowej Zbigniewa Nienackiego (a właściwie Zbigniewa Tomasza Nowickiego) o tym samym tytule z 1966 roku – drugiej z kolei książki przedstawiającej przygody tytułowego Pana Samochodzika. Film reżyserii Antoniego Nykowskiego zapowiada się obiecująco – w rolę głównego bohatera wcieli się Mateusz Janicki, zaś w obsadzie zobaczymy m.in. Sandrę Drzymalską, Marię Dębską, Annę Dymną, Ewę Błaszczyk czy Przemysława Bluszcza.
Poprzeczka bez wątpienia podniesiona jest wysoko – powieść doczekała się już swojej adaptacji, a w role Pana Samochodzika wcielali się tacy aktorzy, jak Jan Machulski (w filmie „Wyspa złoczyńców” z 1965 roku) i Stanisław Mikulski (w serialu „Samochodzik i templariusze” z 1972 roku). To jednak niejedyny powód decydujący o tym, dlaczego oczekiwania wobec najnowszej produkcji są wysokie. Przyczyna tkwi również – a właściwie przede wszystkim – w samej serii książek Nienackiego.
Pan Samochodzik – czyli kto?
Pana Samochodzika szczególnie chyba przedstawiać nie trzeba. Bohater, którego ochrzczono tym pseudonimem, to Tomasz N.N. Nie znamy jego nazwiska – niektórzy twierdzą, że litery te stanowią skrót od nazwiska i pseudonimu pisarza, który stworzył serię – Zbigniewa Nowickiego-Nienackiego. Inni uważają, że mogą one odwoływać się do łacińskiego skrótu nomen nescio stosowanego w dokumentach sądowych na oznaczenie osoby nieznanej.
To, co o bohaterze wiadomo na pewno, to że jest historykiem sztuki i pracownikiem Departamentu Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki w czasach Polski Ludowej, pracującym jako osoba ds. „specjalnych poruczeń” – a więc zajmującym się rozwiązywaniem różnych spraw związanych z kradzieżą, przemytem czy fałszerstwami dzieł sztuki.
Nieodłącznym elementem bohatera, któremu zawdzięcza swój pseudonim, jest jego wehikuł – niezwykły, odziedziczony po wujku wynalazcy-samochód, który ma wyjątkowe właściwości – potrafi pływać, rozwijać duże prędkości i skrywa w sobie wiele innych innowacji. W nim Pan Samochodzik przemierza świat i przeżywa swoje niezwykłe przygody.
Pan Samochodzik na tropie mitycznego skarbu templariuszy
Jedna z takich przygód, ukazana w powieści, o której mowa, koncentruje się na poszukiwaniu przez Pana Samochodzika mitycznego skarbu templariuszy. Bohater nie jest w tym sam – pomagają mu trzej harcerze: Wilhelm Tell Sokole Oko i Wiewiórka (Długi ozór). Pierwszy marzy o karierze lekarskiej, drugi ma doskonały wzrok, trzeci jest gadułą niepotrafiącą utrzymać języka za zębami. Cała czwórka wyrusza na poszukiwanie skarbu, starając się ubiec inną grupę poszukiwaczy, której przyświeca ten sam cel.
Cała fabuła charakteryzuje się wartką, tajemniczą akcją i inteligentnym humorem. Do tego dochodzi wartość edukacyjna – Pan Samochodzik jest w końcu historykiem sztuki, a więc nierzadko przemyca mimowolnie pewne treści historyczne. Nic dziwnego, że powieść ta spotkała się z tak dużym zainteresowaniem czytelników i ubarwiła szarą rzeczywistość Polski Ludowej. Ta jednak w przypadku Pana Samochodzika wcale nie była tak kolorowa, jak zwykło się ją przedstawiać.
Pan Samochodzik i komunistyczna rzeczywistość
Jako pracownik Ministerstwa Kultury i Sztuki Pan Samochodzik jest urzędnikiem państwowym, w pełni posłusznym władzy komunistycznej. Ta przy tym zdawała mu się szczególnie nie przeszkadzać – zdarzało się, że współpracował z Milicją Obywatelską, a nawet wstąpił do ORMO. Jest przy tym mocno zdyscyplinowany – co do zasady nie pije alkoholu, za to pali wiele papierosów. Zwykle nocuje w namiocie lub po prostu w samochodzie.
Wielu komentatorów i fanów serii uważa, że szczególnie te ideologiczne wątki miały wiele wspólnego z biografią samego autora, który w dużej mierze upodobnił do siebie swojego bohatera – choćby przez wybór imienia, wspomnianych skrótów nazwiska czy pewne elementy wyglądu.
Zbigniew Nienacki należał do PZPR i ORMO i był zdeklarowanym komunistą. Być może dlatego łatwiej było mu zaistnieć na rynku wydawniczym, choć lojalność wobec reżimu nie miała wpływu na poczytność jego książek, które czytały rzesze fanów. Przygody rezolutnego historyka sztuki-detektywa skradły serca najmłodszej widowni – i nie tylko jej. Wiele osób po przeczytaniu książek Nienackiego ruszyło w podróż śladami Pana Samochodzika. Co więcej, o jego popularności najdobitniej świadczy liczba kontynuacji powieści.
Pan Samochodzik w kilku wydaniach
Po raz pierwszy Tomasz N.N. pojawia się w „Uroczysku” Nienackiego z 1957 roku. Nie jest tam jednak jeszcze Panem Samochodzikiem ani historykiem sztuki – a dziennikarzem. W takiej roli występuje też w dwóch kolejnych powieściach – „Skarbie Atanaryki” i „Pozwoleniu na przywóz lwa”. W formie, jakiej znany jest szerszej publiczności, pierwszy raz pojawia się w „Wyspie Złoczyńców” wydanej w 1964 roku. W ten też sposób Nienacki zapoczątkował serię dwunastu książek opisujących przygody ekscentrycznego historyka sztuki.
„Pan Samochodzik i templariusze” to druga z powieści, wydana w 1966 roku. Serię zamyka zaś książka pod tytułem „Pan Samochodzik i człowiek z UFO” (1985 rok). Co jednak ciekawe – na tej ostatniej powieści Nienackiego przygody historyka sztuki się nie skończyły. Przed śmiercią Zbigniew Nienacki zaczął prace nad kolejnym tomem – „Pan Samochodzik i nieuchwytny kolekcjoner”. Nie zdążył go jednak ukończyć. Zgodnie z jego sugestią zrobił to jego przyjaciel Jerzy Ignaciuk i w 1997 roku ukazała się kolejna książka. Podobnie było z tytułem „Pan Samochodzik i testament rycerza Jędrzeja”, napisaną na podstawie powieści „Zabójstwo Herakliusza Pronobisa”.
To jednak nie zaspokoiło oczekiwań fanów. Żądni przygód swojego ulubionego bohatera pragnęli kontynuacji serii, co też szybko dostrzegli wydawcy, upatrując w tym możliwości zysku. Dlatego też zaangażowano kolejnych pisarzy do stworzenia nowych historii z Panem Samochodzikiem w roli głównej – finalnie powstało ponad 100 książek. Za nimi poszły również adaptacje.
Z dwunastoczęściowej serii o przygodach Tomasza N.N. powstały cztery filmy fabularne i jeden serial telewizyjny. Najnowszej ekranizacji podjęło się Orphan Studio, wykupując prawa do książek Nienackiego. Maciej Sojka, dyrektor zarządzający studia, zadeklarował w komunikacie prasowym, że ważnym elementem procesu pracy nad filmem było „pilne obserwowanie dyskusji na forach skupiających fanów”, jako że Pan Samochodzik do dziś ma silną i aktywną bazę miłośników. Efekty możemy zobaczyć na ekranach.
Źródła
- Nienacki Z., Pan Samochodzik i templariusze, Liber Novus, Konstantynów Łódzki 2012.
- Poznański P., Pan Samochodzik powróci (na ekran). Kupiono prawa do ekranizacji książek Zbigniewa Nienackiego, [dostęp: 10.07.2023 r.].
