Okupacja, aneksja, przyłączenie – jak powstały trzy ostatnie republiki ZSRR?

Wiaczesław Mołotow podpisuje radziecko-niemiecki Pakt o Nieagresji, 23 sierpnia 1939 roku. Z tyłu stoi Joachim von Ribbentrop i uśmiechnięty Józef Stalin

Litwa, Estonia i Łotwa pojawiły się jako samodzielne i niepodległe państwa po I wojnie światowej. Wtedy Rosja Radziecka po raz pierwszy podjęła próbę wprowadzenia na terenach tych krajów bałtyckich ustroju komunistycznego. Były one jednak nieudane. 2 lutego 1920 roku w Tartu został zawarty traktat pokojowy, w którym Rosja uznała Estonię „po wieczne czasy”. W sierpniu tego roku na mocy traktatu ryskiego została uznana przez Rosję Łotwa.

Litwa

Litwa ogłosiła niepodległość 18 lutego 1918 roku. Stolicą państwa było Wilno, jednak w październiku 1920 roku w rezultacie tzw. buntu Żeligowskiego część Litwy razem w Wilnem (tzw. Litwa Środkowa) została zajęta przez Polskę i później włączona do II Rzeczpospolitej. Rząd znajdował się w Kownie, chociaż formalnie Wilno nadal pozostawało stolicą.

Sytuacja polityczna pogorszyła się w 1939 roku, kiedy Niemcy kłajpedzcy otwarcie wysunęli żądanie „powrotu” do Rzeszy. 22 marca III Rzesza wręczyła ultimatum dla rządu litewskiego w sprawie przyłączenia Kłajpedy. Wkrótce został podpisany w tej sprawie układ między Litwą a III Rzeszą, którego artykuł I stanowił: „Kraj kłajpedzki traktatem wersalskim odłączony od Niemiec, licząc od tego dnia, znów złącza się z Rzeszą Niemiecką”. Tego samego dnia Litwa i III Rzesza podpisały pakt o nieagresji.

17 września 1939 roku Armia Czerwona przekroczyła granicę Polski i już 18 września zajęła Wilno. Miasto zostało przekazane Litwie 10 października w ramach traktatu radziecko-litewskiego, w którym obydwa państwa przyrzekały udzielić sobie wzajemnej pomocy, w tym również wojskowej. ZSRR zobowiązywał się do obrony granic Litwy i w tym celu wprowadził swoje wojska na litewskie terytorium.

30 maja 1940 roku rząd ZSRR oskarżył Litwę o „działania prowokacyjne” wobec Moskwy. Podano wówczas nazwiska czterech żołnierzy Armii Czerwonej rzekomo zabitych przez Litwinów. Poza tym ZSRR twierdził, że tzw. Ententa Bałtycka (sojusz Litwy, Łotwy i Estonii zawarty w 1934 roku) jest wymierzona przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Minister spraw zagranicznych Mołotow wręczył ultimatum ministrowi litewskiemu Urbsysowi, w którym żądano: oddania pod sąd ministra spraw wewnętrznych K. Skucasa oraz A.Povilaitisa jako winnych antyradzieckich prowokacji, utworzenia rządu zdolnego do przestrzegania traktatu o wzajemnej pomocy z 10 października 1939 roku oraz natychmiastowego zapewnienia swobodnego wkroczenia na teren Litwy dodatkowych oddziałów Armii Czerwonej.

Żołnierze radzieccy wkraczają na Litwę w czerwcu 1940 r. (domena publiczna).

Ultimatum zostało przez Litwę przyjęte.15 czerwca prezydent Smetona uciekł do Niemiec, a jego obowiązki przejął premier Antanas Merkys. Jak mówi franciszkanin i sowiecki dysydent Julius Sasnauskas, 15 czerwca 1940 roku jest „najbardziej bolesną i najważniejszą datą w historii Litwy XX wieku, od uświadomienia i oceny której zależy nie tylko konsekwentne, właściwe odczytanie naszej przeszłości, lecz także możliwość dalszego tworzenia swojej państwowości i wychowywania wolnych ludzi w wolnym państwie”. 17 czerwca powołano „rząd ludowy” pod kierownictwem Justasa Paleckisa. Ponieważ Merkys złożył dymisję, nowy premier objął także obowiązki prezydenta. Od 25 czerwca Komunistyczna Partia Litwy działała już oficjalnie. Przeprowadzone w lipcu powszechne głosowanie wyłoniło Sejm Ludowy, który 21 lipca przyjął „Deklarację o władzy państwowej”, która mówiła, że Litwa ogłasza się Socjalistyczną Republiką Radziecką.

Estonia

Estonia uzyskała niepodległość również po I wojnie światowej. Od 1934 roku w kraju panował ustrój autorytarny. Po wybuchu II wojny światowej Estonia ogłosiła wejście w życie ustawy o neutralności, jednak nie uchroniło to jej od sąsiada ze wschodu. 19 września ambasadorowi wręczono pismo Mołotowa z „poważnym ostrzeżeniem”. Pretekstem stała się sprawa „Orła” – polskiego okrętu podwodnego, który wpłynął 14 września do portu w Tallinie. ZSRR rozkazał swojej flocie poszukiwanie „Orła” na estońskich wodach terytorialnych. 28 września minister spraw zagranicznych Estonii Karl Selter podpisał w Moskwie układ o wzajemnej pomocy, potoczne znany jako „układ o bazach”. Przywidywał on rozmieszczenie w Estonii, „dla jej bezpieczeństwa”, radzieckich baz morskich. W ciągu pół roku liczba wojsk radzieckich w Estonii przekroczyła 25 tys. żołnierzy.

Stosunki obydwu krajów pogorszyła wojna radziecko-fińska, w której sympatia Estończyków była po stronie Finlandii. Na drugą stronę Zatoki Fińskiej przedostawali się żołnierze oraz pomoc finansowa i zaopatrzeniowa. Przed wojną w Estonii mieszkało też wielu Niemców. Do 18 maja 1940 roku kraj opuściło około 17 tys. ludzi.

14 czerwca tego roku Tallin i wybrzeże północne Estonii zostały zablokowane przez marynarkę radziecką. 16 czerwca rząd ZSRR pod groźbą wojny przekazał Estonii ultimatum o wprowadzeniu radzieckich sił zbrojnych oraz o konieczności zmiany rządu estońskiego. O 8 rano 17 czerwca został zawarty protokół, znany w Estonii jako Dyktat Narewski. Strona estońska miała w ciągu 48 godzin zebrać broń od mieszkańcom kraju. Faktyczną władzę przejął przysłany z Moskwy Andriej Żdanow. Konstantyn Päts, od 1938 r. prezydent kraju, mianował premierem lewicowego lekarza i poetę Johannesa Varesa. NKWD wywiozło Pätsa w głąb Rosji, gdzie zmarł on w więzieniu w 1956 roku, a jego szczątki powróciły do kraju dopiero 21 października 1990 roku. Funkcje prezydenckie przejął Vares. Odbyły się wybory do Parlamentu, który 21 lipca ogłosił powstanie Estonii Sowieckiej i zwrócił się o przyjęcie jej w skład ZSRR, na co Rada Najwyższa wyraziła zgodę 6 sierpnia.

Łotwa

Sytuacja na Łotwie była dość podobna do Estonii i Litwy. Łotwa zdobyła niepodległość 18 listopada 1918 roku, a przez pierwsze dwa lata istnienia państwa na jego terenach trwała wojna o niepodległość, która skończyła się podpisaniem traktatu ryskiego w 1920 roku. W wojnie domowej walczyli ze sobą Łotysze i Rosjanie. Rosja Radziecka uznała niezależność Łotwy w 1920 roku. Prezydentem kraju został Karlis Ulmanis.

Schemat radzieckiej blokady morskiej i wkroczenia na teren Estonii i Łotwy (domena publiczna).

5 października 1939 roku został zawarty układ o pomocy między Łotwą a ZSRR, przewidujący wprowadzenie 25 tys. żołnierzy radzieckich. Główne bazy radzieckie znajdowały się w Windawie, Pitragsie, Priekuli i Lipawie. 16 czerwca rząd Łotwy otrzymał podobne do estońskiego ultimatum i już 17 czerwca na Łotwę zostały wprowadzone dodatkowe sile zbrojne Armii Czerwonej. Prezydentem Łotwy został Augusts Kirhenšteins. Wybrany na nowo Parlament zwrócił się do ZSRR o włączenie do państwa związkowego i 5 sierpnia Łotwa weszła w skład Związku Radzieckiego.

Aneksja krajów bałtyckich przez ZSRR uważana jest w nich za początek okupacji i jest przedmiotem konfliktu z Rosją. W Rydze istnieje Muzeum Okupacji poświęcone czasom Łotwy komunistycznej oraz okupacji niemieckiej w latach 1941-44. W Rosji terminu „okupacja” w stosunku do wydarzeń z początków sierpnia 1940 roku nie używa się.

Bibliografia:

• Darski Józef, Historia Estonii do lat 50. XX wieku [w:] Eesti.pl, 22 grudnia 2015 roku [dostęp: 1 sierpnia 2015 roku] <[http://www.eesti.pl/historia-estonii-do-lat-50-xx-wieku-11824.html]>;
• Grybauskaitė w Dniu Żałoby i Nadziei: Sowiecka okupacja zmusza do czujności [w:] zw.lt, 14 czerwca 2015 roku [dostęp: 1 sierpnia 2015 roku] <[http://zw.lt/litwa/grybauskaite-w-dniu-zaloby-nadziei-sowiecka-okupacja-zmusza-czujnosci/]>;
• Kierończyk Przemysław, Aneksja Litwy przez ZSRR w roku 1940 jako element współczesnej dyskusji politycznej i prawnej, „Studia Iuridica Toruniensia”, vol. 14, 2014 [dostęp: 1 sierpnia 2015 roku] <[http://apcz.pl/czasopisma/index.php/SIT/article/view/SIT.2014.004]>;
• Lewandowski Jan, Historia Estonii, Ossolineum, Wrocław 2002;
• Muzeum okupacji Łotwy 1940-1991 w Rydze – The Museum of the Occupation of Latvia 1940-1991 in Ryga [w:] Muzeum Pamiątka [dostęp: 1 sierpnia 2015 roku] <[https://muzeumpamiatka.wordpress.com/muzea-2/the-museum-of-the-occupation-of-latvia-in-ryga-1940-1991/]>;
• Ochmański Jerzy, Historia Litwy, Ossolineum, Wrocław 1990;

Redakcja: Tomasz Leszkowicz