Nowości Centrum Badań nad Zagładą Żydów
Tematyka szóstego numeru rocznika naukowego Centrum Badań nad Zagładą Żydów skupia się wokół kilku motywów przewodnich, wśród których na pierwszy plan wysuwa się zagadnienie instrumentalizacji Zagłady i swoistego „holokaustowego kiczu”.
W numerze stałe działy:
Studia
Z warsztatów badawczych
Materiały
Małe formy
Omówienia, recenzje, przeglądy
Wydarzenia
Curiosa
Listy do redakcji
a w nich m.in.:
Jacek Leociak o nadużyciach w badaniach nad Zagładą
Aleksandra Ubertowska o kiczu w literaturze
Anna Ziębińska-Witek o kiczu w muzeach
Jan Grabowski o antysemickiej propagandzie w GG
Agnieszka Witkowska o ostatniej drodze Janusza Korczaka
Marta Woźniak o masakrze Żydów w Szczeglacinie
Dokumenty w sprawie mordu na Żydach dokonanego przez AK pod Racławicami (oprac. Jan Grabowski)
Dziennik ze Stanisławowa (oprac. Joanna Lisek)
Spis treści:
- Jacek Leociak, O nadużyciach w badaniach nad doświadczeniem Zagłady
Studia:
- Aleksandra Ubertowska, Krzepiąca moc kiczu. Literatura Holokaustu na (estetycznych) manowcach
- Agnieszka Haska, Zapętlenia pamięci i wyobraźni. Trzy opowieści o Zagładzie
- Kinga Krzemińska, Kicz w kinie Holokaustowym
- Anna Ziembińska-Witek, Kicz i Holokaust, czyli pedagogiczny wymiar ekspozycji muzealnych
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Losy mienia kulturalnego polskich Żydów w okresie okupacji hitlerowskiej i w pierwszych latach powojennych
- Jan Grabowski, Propaganda antyżydowska w Generalnej Guberni, 1939-1945
Warsztaty badawcze:
- Agnieszka Witkowska, Ostatnia droga mieszkańców i pracowników Domu Sierot
- Marta Woźniak, "A ziemia się jeszcze ruszała...“ Masakra Żydów w Szczeglacinie w relacjach świadków
- Arkadiusz Morawiec, Lagry w perspektywie genderowej
Materiały:
- Jan Grabowski, „Chcę nadmienić, że nie byłem uświadomiony i wykonywałem zadanie jako żołnierz Armii Krajowej” O wymordowaniu ukrywających się pod Racławicami Żydów przez kompanię miechowskiej AK
- Zuzanna Schnepf-Kołacz, Na ciechańskiej plebanii. Historia ocalenia Zofii Trembskiej
- Laurence Weinbaum, Niedoszły wydawca dziennika Marry Berg
- Joanna Lisek, „Wszystkich zabrali. Zostałam Samajedna. Bez nikogo” – dziennik intymny Fryderyki Brück ze Stanisławowa
- Fryderyka Brück, Dziennik ze Stanisławowa, oprac. Joanna Lisek
Małe Formy:
- Tadeusz Bartoś, Mały traktat o niestosowności
Recenzje:
- Primo Levi, Rozejm [Stanisław Obirek]
- red. Leonard S. Newman, Ralph Erber, Zrozumieć Zagładę. Społeczna psychologia Holokaustu [Sławomir Buryła]
- Emunah Nachmany-Gafny, Dividing Hearts: The Removal of Jewish Children from Gentile Families in Poland in the Immediate Post-Holocaust Years [Patrick Fournier]
- Daniel Mendelsohn, Zagubieni. W poszukiwaniu sześciorga spośród sześciu milionów,[Marta Janczewska]
- B. Engelking i D. Libionka, Żydzi w powstańczej Warszawie, [Edward Kossoy]
- Andrzej Bart, Fabryka muchołapek [Justyna Kowalska-Leder]
- Shlomo Venezia, Sonderkommando. W piekle komór gazowych [Marta Zawodna]
- Marcin Urynowicz, Adam Czerniaków - Prezes getta warszawskiego [Andrzej Żbikowski]
- red. Aleksandra Namysło, Zagłada Żydów na polskich terenach wcielonych do Rzeszy, [Adam Puławski]
- Kronika getta łódzkiego/Litzmannstadt Getto 1941-1944, red. J. Baranowski, K. Radziszewska, A. Sitarek, M. Trębacz, J. Walicki, E. Wiatr, P. Zawilski, [Monika Polit]
- Die Commerzbank und die Juden, 1933-1945 red. Rudolf Herbst, Thomas Weihe, [R. Chudzik]
- Tam był kiedyś mój dom… Księgi pamięci gmin żydowskich , wybór, opracowanie i przedmowa: Monika Adamczyk–Garbowska, Adam Kopciowski, Andrzej Trzciński, [Marta Kubiszyn]
- Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933-1945; red. Götz Aly, Wolf Gruner, Susanne Heim, Ulrich Herbert, Hans-Dieter Kreikamp, Horst Möller, Dieter Pohl, Hartmut Weber; t. 1, Deutsches Reich 1933-1937, oprac. Wolf Gruner; t. 2, Deutsches Reich 1938-August 1939, oprac. Susanne Heim [Wociech Lenarczyk]
- Besatzung, Kollaboration, Holocaust. Neue Studien zur Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden red. Johannes Hürter, Jürgen Zarusky, [Wociech Lenarczyk]
- Idith Zertal, Naród i śmierć. Zagłada w dyskursie i polityce Izraela [Stanisław Obirek]
- red. Isroel Szwajcer (Ben-Awrom), Pinkes Szczekocin. Księga Pamięci Szczekocin (Życie i zagłada żydowskiego miasteczka) [Monika Polit]
Omówienia:
- Jean-Charles Szurek, Prawda historyczna i fikcja literacka – debata na temat Jana Karskiego we Francji
- Clara Royen, Badania nad Szoa na Węgrzech (2007 – marzec 2010)
- Anton Weiss-Wendt, Kolaboracja w czasie Holocaustu w Estonii. Analiza historyczna i współczesna negacja
- Ewa Mork, Badania nad Zagładą w Skandynawii
Wydarzenia:
- Paweł Wolski, Primo Levi jako instytucja. Rozważania na marginesie wizyt w Centro Internazionale di Studi Primo Levi w Turynie i Centro Culturale Primo Levi w Genui (z Tadeuszem Borowskim w tle)
- Agnieszka Haska, Na marginesie serialu Sprawiedliwi, czyli (prawie) cała Polska ratuje Żydów
Curiosa:
- Tadeusz Tomasz Krasnodębski, Policjant konspiratorem. Szesnaście lat na muszce Gestapo i bezpieki [Jan Grabowski]
Listy do redakcji:
- Piotr Gontarczyk, W sprawie „Przyczynka do historii PPR” autorstwa Grzegorza Motyki.
- Grzegorz Motyka, W odpowiedzi Piotrowi Gontarczykowi
„Żydów łamiących prawo należy karać śmiercią! ''Przestępczość'' Żydów w Warszawie, 1939-1942”.
Pierwsze zarządzenia antyżydowskie pojawiły się już na samym początku niemieckiej okupacji – opaski z gwiazdą Dawida obowiązywały od grudnia 1939 r. Równolegle zaczęły się rabunki własności żydowskiej, nieco później odebrano Żydom emerytury i zakazano wykonywania wielu zawodów, później odebrano posiadane nieruchomości, a w listopadzie 1940 r. Niemcy zamknęli Żydów w getcie, gdzie zepchnięto ich w najstraszniejszą nędzę.
Książka – z jednej strony – ukazuje wpływ hitlerowskiego prawodawstwa na warszawskich Żydów. Z drugiej zaś podejmuje próbę opisania reakcji Żydów na terror okupanta, a w szczególności takich reakcji, które wchodziły w konflikt z obowiązującymi przepisami. Żeby przetrwać, trzeba było łamać prawo na najrozmaitsze sposoby. Postępowali tak zarówno zwykli ludzie, jak i zawodowi przestępcy, którzy nieraz umiejętnie wykorzystywali niemieckie ustawodawstwo.
Rubin Trawnik, Szyja Marchewka i Luzer Rzodkiewka – botaniczne trio ze Skierniewic trudniło się rozpowszechnieniem wycofanych z obiegu banknotów b. Banku Polskiego, głównie zaś puszczaniem w obieg fałszywych pięćdziesięciogroszówek. (…) Wreszcie jednak oszustom powinęła się noga. W pewnym sklepie przy ul. Leszno zostali rozpoznani przez właściciela i oddani w ręce władz bezpieczeństwa.
(„Gazeta Żydowska”, 28 VII 1941)
Na tle tragedii Zagłady okupacyjna przestępczość wśród Żydów może się zdawać tematem błahym czy wręcz trywialnym. Kiedy jednak spojrzymy na zagadnienie kryminalizacji zachowań Żydów w latach 1939–1942 jako na ważny element łamania ducha tej wspólnoty, rzecz nabiera innego wymiaru. Systematyczne usuwanie podstaw niezależności gospodarczej i finansowej, stopniowe odbieranie ludzkiej godności i niezależności, połączone z bezlitosnym codziennym terrorem, przyczyniło się walnie do zdeterminowania postaw Żydów w tragicznych chwilach akcji eksterminacyjnych. A większość tych działań wspierała się – o czym mało kto dziś pamięta – na niezwykle skomplikowanym systemie niemieckich zarządzeń, ustaw i przepisów, na których straży stały niemieckie i polskie sądy różnych instancji, a za nimi – więzienia, areszty i towarzyszące im nędza i upodlenie. Hans Frank, w przemówieniu skierowanym do niemieckich sędziów pracujących w Generalnym Gubernatorstwie, dał dość jasną wykładnię niemieckiego prawa, gdy oświadczył: „żydów łamiących prawo należy karać śmiercią”. Do jakiego stopnia ludzie wymęczeni i rozbici ciągłymi szykanami, zakazami, bezlitosnym i nieustającym nadzorem, tracili wolę oporu, wpadali w apatię? Ilu najaktywniejszych, najbardziej przedsiębiorczych członków wspólnoty żydowskiej padło ofiarą niemieckich rozporządzeń, rozstrzelanych czy powieszonych z wyroku sądów lub też zamkniętych (nieraz na całe lata) w więzieniach? W jakiej mierze niemieckie restrykcje przyczyniły się do atomizacji społeczności warszawskich Żydów? Szukając odpowiedzi na te i podobne pytania, uświadamiamy sobie wagę tego tematu, a dzięki temu jesteśmy w stanie lepiej zrozumieć przerażającą logikę nadciągającej Zagłady.
W niniejszym opracowaniu interesują nas czyny przestępcze Żydów w latach 1939–1942 popełniane w Warszawie oraz na terenach podmiejskich, objętych przez Niemców nazwą Warschau-Land. Wiąże się to ze specyficznym charakterem akt niemieckich, na których częściowo opiera się ta praca, a które w równym stopniu dotyczą samej stolicy, jak i pobliskich miasteczek. Zdajemy sobie sprawę z dwuznaczności terminu „przestępczość” w odniesieniu do tego miejsca i czasu. Doskonale rozumiemy, że to przedsięwzięcie może się wydać wątpliwe z aksjologicznego punktu widzenia – bo przecież przestępcze były niemieckie reguły prawne, w których ramach Żydzi wówczas funkcjonowali, przestępstwem naruszającym normy moralne było stworzenie getta. Na jego terenie obowiązywały pewne normy prawne – i to zarówno te z przedwojennego kodeksu karnego, jak i nowo wprowadzone przez Niemców. Żeby żyć, trzeba je było łamać. Stanisław Różycki zanotował: „Nic nie wolno! A właśnie dlatego, że nic nie wolno, wszystko wolno! Tak jest, teraz i ja już rozumię tę dziwną na pozór odpowiedź. Istotnie wszystko wolno i nic nie wolno. Tam, gdzie jest się poza prawem, gdzie siła, rabunek, kradzież, tortury, morderstwo, łapownictwo starczą za prawo, tam też niewolnikowi nic nie wolno, nawet oddychać dobrym powietrzem, i dlatego ten niewolnik, nic nie ryzykując, robi dziś wszystko, co jutro może być karane śmiercią”. Nie relatywizując popełnianych w getcie czynów karalnych, trzeba zdawać sobie sprawę z konieczności zawieszenia tradycyjnych ocen moralnych w odniesieniu do wielu sytuacji.
Chcemy analizować przestępczość w dwóch aspektach: czynów przeciwko wspólnocie, a więc łamania norm moralnych, oraz działań łamiących obowiązujące normy prawne. W tej drugiej kategorii, której dotyczy zasadnicza część książki, interesują nas przestępstwa uniwersalne (naruszanie przedwojennego kodeksu karnego) oraz okupacyjne (łamanie przepisów okupanta, przestępstwa inspirowane nowymi zarządzeniami).
Spis treści:
Wstęp
Wprowadzenie
Położenie ludności żydowskiej w świetle niemieckich rozporządzeń
Źródła do badań nad przestępczością
Łamanie norm moralnych
Łapówki i korupcja
Donosicielstwo i kolaboracja
Policja żydowska
Prawo silniejszego
Łamanie przepisów obowiązującego prawa
Kradzieże
Oszustwa
Zobacz też:
