„Niemcy o Kaszubach w XIX wieku/Deutsche Berichte über die Kaschuben im 19. Jahrhundert” – recenzja i ocena
O Kaszubach powstało już wiele publikacji, do czego w znacznej mierze przyczyniła się działalność wydawnicza Instytutu Kaszubskiego. Kultura i język Kaszubów od wieków fascynowała badaczy, zarówno w kręgu polskiej nauki, jak i rosyjskiej (mam tu na myśli działalność etnograficzną Aleksandra Fiodorowicza Hilferdinga) czy też niemieckiej. Do poszerzania wiedzy i zasobu badań o tym regionie przyczynili się m.in. zmarły w zeszłym roku prof. Gerard Labuda, który zajmował się dziejami Pomorza, Lech Bądkowski, prof. Józef Borzyszkowski, Cezary Obracht-Prądzyński oraz wielu innych działaczy i historyków. Jednak mimo wszystko do tej pory nie zostały wydane źródła do badań kultury Kaszubów, a takimi są teksty XIX-wiecznych autorów, zebrane w omawianym tomie.
Biorąc do ręki książkę „Niemcy o Kaszubach w XIX wieku”, spodziewałam się różnorodnych opinii, opisów Kaszubów sprzed ponad wieku, przedstawienia ich kultury, której dziś już może nie umiemy dostrzegać lub której już nie ma. Publikacja ta spełniła moje oczekiwania nawet z nawiązką, bowiem znacznie poszerzyła moją wiedzę, a wręcz zachęciła do dalszych lektur, zwłaszcza w dziedzinie obrzędów i wierzeń.
XIX wiek obfitował w badania na terenie Kaszub, tym bardziej jest to istotna uwaga, iż badania te prowadzili ludzie z różnych kręgów kulturowych oraz społecznych. Celem autorów publikacji było ukazanie czytelnikom nieznanych (bądź też nie do końca poznanych) dotychczas obrazów Kaszubów stworzonych przez Gottlieba Leberechta Lorka, W. Seidla oraz Franza Tetznera.
Pierwszy z nich był ewangelickim pastorem w Cecenowie (obecnie powiat słupski), a obserwacje prowadził w swojej parafii. Jako Niemiec miał odgórnie ukształtowane zdanie o mieszkańcach Kaszub, co wyrażał w słowach: „Charakter Kaszuby jest, jak i jego dotychczasowy stan – niewolniczy. Niewiele wie na temat grzeczności, uprzejmości i dobrych manier. Brakuje mu podstawowego poczucia wdzięczności, dziękczynności”. Raziły go obrzędy związane np. ze ślubem, zachowania, które obserwował na co dzień, a brak pieśni czy przysłów uważał za brak kultury. Jego opinia jest jednak cenna – pokazuje, jak bardzo można mieć negatywne zdanie o ludziach innego pochodzenia, innej świadomości kulturowej czy o innym wykształceniu. Lorek starał się wychwytywać zachowania autochtonów i skrzętnie je zapisywał, jednak ma się wrażenie, że spośród ich aktywności wybierał tylko te, które ośmieszały ich lub stawiały na niższym poziomie. Przykładem może być np. nieznajomość języka polskiego, w którym uczono w szkole religii i przełożona na to „sztuczna” religijność. Mimo to, pastor Lorek jako pierwszy opisał strój kaszubski, załączając w swojej pracy ryciny, będące ważnym źródłem do badań etnograficznych.
Całkiem odmienną jest charakterystyka przedstawiona przez W. Seidla, będącego pruskim urzędnikiem. Wynika z tego inne podejście do badanego zagadnienia, w jego opisie Kaszubszczyzny najwięcej miejsca zajmują kwestie gospodarcze, administracyjne, polityczne, w mniejszym stopniu kulturowe. Ostatni z badaczy – Franz Tetzner był lipskim etnografem, w którego kręgu zainteresowań znalazły się m.in. ludy słowiańskie i bałtyckie. W publikacji omówione zostały dwa pierwsze rozdziały jego pracy „Słowińcy i Kaszubi znad Łeby. Kraj i ludzie, dom i zagroda, zwyczaje i obyczaje, język i literatura we wschodniej części Pomorza Tylnego”. Tetzner przedstawił Kaszubów jako interesującą grupę etniczną, ich obraz jest całkiem inny niż ten prezentowany przez G. L. Lorka. Autor odnosi się do wielu źródeł, nie tylko samych obserwacji, tworzy to szeroki obraz i dzięki temu zyskuje na wartości. Prezentuje kwestię języka, ziemi zamieszkałej przez Kaszubów, wspomina o wcześniejszych badaczach, jednak najcenniejsze w jego pracy są charakterystyka i opis wyglądu mieszkańców.
Książka „Niemcy o Kaszubach w XIX wieku” zasługuje na duże uznanie, ze względu na swój charakter źródłowy, przedstawiający czytelnikowi niepublikowane dotąd materiały. Praca zawiera pełne teksty źródeł niemieckich badaczy, skąd też duża wartość merytoryczna publikacji, mogąca spełniać podstawę do dalszych działań na tym polu. Książka wydana jest w języku polskim i niemieckim, co jest już tradycją wydawniczą Instytutu Kaszubskiego. Praca ta wnosi wiele nowego do stanu wiedzy o Kaszubach, ciekawe jest spojrzenie na nich z punktu widzenia trzech badaczy o różnych kompetencjach i nastawieniu do opisywanej grupy etnicznej. Dzięki takim opisom widzimy obraz Kaszubów, jaki zapewne większości z czytelników nie jest znany. W publikacji zawarte zostały także liczne fotografie omawianych tekstów bądź innych cennych źródeł. Dużą wartość posiadają także wstęp przedstawiający dotychczasowe prace traktujące o Kaszubach i zagadnieniach z nimi związanych oraz wprowadzenia do każdego z rozdziałów przybliżające sylwetki autorów oraz charakteryzujące omawiane źródła.
Z całą pewnością można polecić książkę jako cenne uzupełnienie wiedzy o Kaszubach, Kaszubszczyźnie, tamtejszej kulturze i historii.
Korekta: Justyna Piątek
