„Narodowa Demokracja XIX−XXI wiek - red. T. Sikorski, A. Wątor – recenzja i ocena

Tematyka poruszana w publikacji jest niezwykle obszerna, tak treściowo, jak i chronologicznie. Zgromadzone teksty traktują o kształtowaniu się idei i środowiska Narodowej Demokracji od początków jej istnienia aż po ich współczesną recepcję. Tak szeroki zakres tematyczny sprawia, że możemy poznać pełną gamę poglądów osób i środowisk zaangażowanych w ten jakże różnorodny ruch. Poza prezentacją idei otrzymujemy kilka tekstów wskazujących na źródła inspiracji dla koncepcji programowych endecji. W recenzowanym tomie zostały zgromadzone teksty praktycznie wszystkich liczących się obecnie badaczy dziejów i myśli politycznej tego ruchu.

Do najlepszych spośród tekstów zawartych w tomie, przedstawiających koncepcje i ich źródła zaliczyłbym artykuły Bogumiła Grotta, Michała Strzeleckiego, Grzegorza Zackiewicza, Olgierda Grotta i Grzegorza Kucharczyka.

Nikt, kto interesuje się ruchem narodowym w Polsce, nie może pominąć w swoich rozważaniach ogromnego dorobku Bogumiła Grotta. Oba teksty tego autora, które znalazły się w recenzowanej pozycji, zasługują na uznanie. Za szczególnie wartościowe uważam jego wywody na temat stosunku ruchu narodowego do totalizmu, ze szczególnym wyeksponowaniem roli religii katolickiej.

W tekście Grzegorza Kucharczyka znajdziemy bardzo rzetelny zarys specyficznych losów myśli narodowej w końcowym okresie PRL-u. Autor wskazał, jak daleko posunęła się recepcja poglądów Romana Dmowskiego w różnych środowiskach polskiej opozycji po 1976 roku. Szczególnie interesująco prezentują się inspiracje, jakie czerpał z pism Dmowskiego m.in. Adam Michnik, czyli człowiek sytuujący się, jak by się zdawało, daleko od tradycji myśli prawicowej. Niemniej istotny jest opis odbioru myśli „ojca polskiego nacjonalizmu” w środowiskach przypisujących sobie tytuł spadkobierców jego idei.

Olgierd Grott z kolei w swoim tekście przedstawił najistotniejsze elementy koncepcji Imperium Słowiańskiego. Teoria ta, stworzona przez działaczy zgromadzonych wokół Konfederacji Narodu, zakładała, że mocarstwo stworzone pod egidą Polski będzie w stanie odegrać znaczącą rolę w Europie. Autor artykułu skrupulatnie opisuje szczegółowy program tego środowiska w tym zakresie i przybliża nam zasięg planów tej grupy.

Roman Dmowski i inni liderzy ruchu

W tak obszernej publikacji zbiorowej nie mogło zabraknąć rozważań na temat nie tyle centralnej postaci szeroko rozumianego środowiska endeckiego, co jego głównego ideologa i twórcy tradycji – Romana Dmowskiego. Poza nim, w kilku tekstach, zaprezentowano także innych liderów ND.

Teksty dotyczące Dmowskiego ukazują go w świetle nowych perspektyw, dotychczas eksponowanych rzadko lub nie naświetlanych w ogóle. W pierwszym tomie przeczytać możemy pięć tekstów dotyczących jego osoby, z których każdy poświęca wiele uwagi wyjątkowości tej postaci. Spośród nich, w moim przekonaniu, najciekawszy jest artykuł Barbary Kubis przedstawiający Dmowskiego poprzez pryzmat zgromadzonych przez autorkę relacji, a także z perspektywy jego własnej opinii o sobie. Ogromnie interesujący jest także nieporuszany wcześniej w literaturze problem badawczy podjęty w tekście Ewy Maj. Autorka zajęła się twórczością literacką Dmowskiego i sposobem prezentowania w niej Polski i Polaków.

Warty wspomnienia jest również ostatni artykuł w tomie pierwszym, traktujący o problemie aktualności przemyśleń Dmowskiego dotyczących kwestii narodu. Jan Waksman zaakcentował w ten sposób jeden z najważniejszych wątków myśli politycznej lidera endecji, czyli recepcję jego idei. Jest to sprawa, która odnosi się nie tylko do historii, przeszłości, o czym najlepiej świadczy wielość współczesnych nawiązań do jego myśli, na czele z wydaną ostatnio książką Rafała Ziemkiewicza pt. „Myśli nowoczesnego endeka”.

W tak ogromnym przedsięwzięciu wydawniczym nie mogło zabraknąć rozważań dotyczących innych czołowych postaci endecji. Mamy więc niezwyklezajmujące rozważania m.in. na temat Zygmunta Balickiego, Stanisława Grabskiego, Stanisława Głąbińskiego, Adama Doboszyńskiego czy Jędrzeja Giertycha. W mojej opinii, przoduje wśród nich artykuł Rafała Łętochy, poświęcony koncepcjom federacyjnym Doboszyńskiego, a także tekst Stefana Stępnia dotyczący stosunku Stanisława Grabskiego do bolszewizmu.

Działalność

Cały tom drugi został poświęcony różnym aspektom działalności endecji. Znajdziemy tutaj zarówno studia bardziej ogólne, jak i klasyczne studia przypadku. Jedne z nich są bardziej szczegółowe, inne zaś stanowią jedynie skromny przyczynek do dziejów danego środowiska wchodzącego w skład ruchu narodowego. Mamy więc z jednej strony analizę działalności poszczególnych grup endeckich i grup nawiązujących do tradycji tychże, z drugiej natomiast – opisy życiorysów poszczególnych, mniej lub bardziej znaczących, działaczy narodowych. Otrzymujemy także refleksje na temat konkretnych wydarzeń i problematyki systemu politycznego II RP. Do najlepszych, w moim przekonaniu, tekstów z tej części należą artykuły autorstwa Anety Dawidowicz, Rafała Dobrowolskiego i Wojciecha Muszyńskiego.

Pierwsze ze wspomnianych opracowań traktuje o początkach działalności Zygmunta Balickiego. Skupia się na przedstawieniu ewolucji poglądów Balickiego i zmian charakteru jego działalności, wiążących się z przesunięciami akcentów w jego koncepcjach. Autorka prezentuje jego drogę życiową, która wiodła od socjalisty do jednego z najważniejszych liderów Narodowej Demokracji.

Rafał Dobrowolski zajmuje się w swoim tekście Związkiem Akademickim Młodzież Wszechpolska. Jego artykuł jest syntetycznym zarysem funkcjonowania tej organizacji w całym okresie II RP. Stanowi on bardzo dobry, rzetelny i skondensowany przegląd działalności i historii tego ugrupowania. Autor przedstawia sposób realizacji zamierzeń ideowych Młodzieży Wszechpolskiej i opisuje, w jaki sposób była ona zaangażowana w życie polityczne II RP.

Ostatni ze wskazanych przeze mnie autorów poddaje analizie działalność narodowców w ruchu związkowym II RP w latach 1925−1939. Tekst Wojciecha Muszyńskiego dotyczący Związku Zawodowego „Praca Polska” jest szczególnie istotny, ponieważ zwraca uwagę na temat wcześniej praktycznie pomijany w badaniach nad ruchem narodowym. Bardzo sprawnie i przekonująco udaje się autorowi przełamać stereotyp, w myśl którego robotnicy działali tylko w ruchach lewicowych, socjalistycznych bądź komunistycznych.

Podsumowanie

Praca zbiorowa „Narodowa Demokracja XIX−XXI wiek” jest z pewnością jedną z najważniejszych pozycji poświęconych endecji, jej ideologii, działalności, a także sylwetkom jej liderów. Tematyka w nim podejmowana jest niezwykle rozległa i inspirująca. Wypada się zgodzić z opinią wydawniczą recenzenta książki, dr. hab. Arkadiusza Adamczyka, że jest to „dzieło wyjątkowe, odważne, obiektywne i rzetelne”, które „naprowadza na nowe ścieżki, porządkuje nasz aktualny stan wiedzy”.

Jako że dużo już napisałem o walorach tomu, nadeszła pora na wymienienie jego mankamentów. W książce zabrakło mi przede wszystkim szerszego wstępu lub posłowia, które umiejscowiłoby całą publikację w już istniejącej literaturze i mogłoby wskazać, czym jeszcze warto się zająć w badaniach nad Narodową Demokracją. Taki zabieg z pewnością ułatwiłby dotarcie do najważniejszej literatury przedmiotu czytelnikowi chcącemu pogłębić swoją wiedzę w odniesieniu do tematyki omawianej w tomie. Mam też kilka uwag do technicznej strony wydania. Dojmujący jest przede wszystkim brak indeksu, który przy tak dużej publikacji byłby ogromnie pomocny. Nie do końca zrozumiały jest też dla mnie brak twardej oprawy – miękka jest wyjątkowo nieporęczna i powoduje, że przy czytaniu książka szybko się niszczy. Nie są to jednak znaczące mankamenty, dlatego też wystawiam publikacji wysoką ocenę i szczerze ją polecam.

Redakcja: Michał Przeperski

Korekta: Jakub Bakonyi