„Na okrągło 1989-2009” - red. Aneta Szyłak, Jan Sowa – recenzja i ocena
3 czerwca 2009 r. otwarta została w Hali Stulecia we Wrocławiu wystawa zatytułowana „Na okrągło 1989-2009”, będąca, w zamierzeniu jej autorów formą uczczenia 20 rocznicy pierwszych po II wojnie wolnych wyborów w Polsce. Jej tekstowym zapisem jest przygotowana przez Anetę Szyłak (dyrektor Instytutu Sztuki „Wyspa” w Gdańsku i laureatkę Nagrody „Ludzie Dużego Formatu” (2006)) oraz Jana Sowę (eseistę i socjologa) ponad czterystu stronnicowa praca o tym samym tytule.
Recenzowana książka składa się z 2 części. Pierwsza jest krótkim przewodnikiem po wybranych ekspozycjach i ich autorach (katalog wystawy). Druga, zasadniczą część, tworzy antologia wybranych i szeroko dyskutowanych publicznie tekstów, jakie ukazały się w latach 1989-2009 na łamach opiniotwórczych gazet i czasopism. Każdy z zamieszczonych w tej części tekstów prezentowany jest zarówno w wersji polskiej jak i angielskiej, co w przypadku tak klasycznych narracji jak choćby „Wasz prezydent, nasz premier”(Adama Michnika) stanowić może cenne źródło dla analiz prowadzonych przez historyków anglojęzycznych.
W tekście wprowadzającym i zamykającym omawianą publikację autorzy zaznaczają, iż przyświecał im zamiar ukazania polskiej rzeczywistości i funkcjonującego w niej dyskursu w perspektywie dynamicznej. Dokonująca się w mijającym dwudziestoleciu zmiana sposobów myślenia i w konsekwencji także mówienia o rzeczywistości, zmiana narracji o świecie obserwowana zarówno na poziomie sztuki krytycznej, życia codziennego obywateli, działań polityków, stanowi też motyw przewodni wszystkich tekstów i prezentowanych eksponatów.
Bohater książki, czyli usytuowane na pograniczu XX i XXI wieku dwudziestolecie, prezentowane jest poprzez mocno dyskutowane w swoim czasie wypowiedzi prasowych (autorstwa m.in. A. Michnika, J. Żakowskiego, T. Mazowieckiego, Cz. Miłosza, L. Kołakowskiego, M. Beylina, J. Kurskiego, J. Tokarskiej-Bakir, K. Wandachowicza, Z. Krasnodębskiego, S. Sierakowskiego, A. Żmijewskiego i. in.).
Ukazywane jest ono jako czas początkowego załamania się starych struktur myślenia i narracji oraz powolnego tworzenia się nowych. Jest to czas stawiania pytań o gotowość zwycięskiej opozycji do wzięcia odpowiedzialności za państwo, czas pytań o wolność słowa i granice zachowań. Jest to wreszcie okres przewartościowania autorytetów (np. dyskusja wokół instytucji Kościoła czy też postaw Z. Herberta) i brutalnej w konsekwencjach komercjalizacji życia codziennego, której ceną jest doskwierające dziś wielu poczucie społecznej alienacji, rywalizacja i powszechne porzucanie ideałów w imię „dobrego poziomu życia”.
Artykuły - wprawdzie znane, ale rozproszone - zebrane w jednym miejscu stanowią obraz stopniowego dojrzewania społeczeństwa polskiego i jego przedstawicieli (elit politycznych) do demokracji. Nie pomijają również zagadnień trudnych i wciąż aktualnych takich jak choćby problem zbiorowej pamięci, polskiego antysemityzmu, mitologizacji przeszłości.
Lata 1989-2009 prezentowane są jako bolesny proces przekształceń, nie wolny od rozczarowań, błędów i pułapek wyobraźni. Są czasem tworzenia się nowych wyobrażeń, wartości i stylów życia. Ujawniająca się także w wybranych tekstach, na poziomie samej narracji zmiana sposobu opisywania przeszłości, stanowiąc odzwierciedlenie procesu dokonującej się redefinicji pojęć i znaczeń wzmacnia i dodatkowo eksponuje skalę przeobrażeń minionego dwudziestolecia. Doskonale odkrywa to w swym tekście no. Teresa Bogucka opisująca zmianę retoryki oraz znaczenia społecznego protestu.
Jako historykowi – praktykowi - trudno mi pod względem merytorycznym dyskutować z omawianą pozycją, która przecież poprzez przytoczenie klasycznych już tekstów polskiej (demokratycznej) publicystyki nie stawia sama w sobie nowych czy też kontrowersyjnych tez. Jej wartością jest jednak przypomnienie pełnej wertepów drogi na jaką wkroczyła Polska po upadku systemu komunistycznego. Myślę też, że warto ją potraktować jako jedną z perspektyw patrzenia na mijającą choć wciąż tak bliską przeszłość oraz niezwykle cenny zbiór ważnych źródeł do analizy polskiej, wyraźnie zmieniającej się mentalności.
