Muzeum POLIN: 80 lat temu powstała Rada Pomocy Żydom „Żegota”

„Była to pierwsza organizacja, w której w konspiracji przeciw Niemcom siedzieli razem przy jednym stole i działali syjoniści, bundowcy, katolicy, polscy demokraci, polscy socjaliści, ludowcy – i Żydzi, i Polacy”

„Żegota” kontynuowała misję społecznego Komitetu Pomocy Żydom, utworzonego przez Zofię Kossak i Wandę Krahelską-Filipowiczową. Została powołana 4 grudnia 1942 r., a więc w okresie, gdy akcja wysiedlania Żydów z gett w okupowanej Polsce, czyli organizowane przez Niemców masowe wywózki do ośrodków zagłady, dobiegała już końca. Działalność „Żegoty”, prowadzona do stycznia 1945 r., polegała głównie na wsparciu finansowym ukrywających się Żydów, organizowaniu dla nich kryjówek, pracy, fałszywych dokumentów. Wśród podopiecznych znajdowali się dorośli i dzieci.

Nie można precyzyjnie określić, jaka była skala udzielanej pomocy, ilu Żydów uratowano, niemożliwe do ustalenia jest to, w ilu przypadkach akcja ratunkowa okazała się skuteczna. Wiadomo, że Rada dostarczyła 50 tys. fałszywych dokumentów, a z jej zapomóg finansowych korzystało początkowo trzysta osób, pod koniec 1943 – dwa tysiące, a latem roku 1944 – około czterech tysięcy.

„Żegota” podlegała bezpośrednio Delegatowi Rządu RP na Kraj, a jej działalność finansowana była przez rząd polski na uchodźstwie w Londynie oraz organizacje żydowskie na świecie. Miała strukturę federacyjną – żydowskie organizacje brały udział w jej działaniach na równoprawnych zasadach z organizacjami polskimi.

Historyk Marcin Urynowicz podkreśla, że „można całą zinstytucjonalizowaną akcję »Żegoty«, przynajmniej w Warszawie, opisać jako akcję przede wszystkim organizacji żydowskich (około 70 proc.) i w mniejszych stopniu polskich (około 30. proc.)”.

Każda z nich wniosła do „Żegoty” własne kontakty i zasoby ludzkie – zarówno podopiecznych, jak i opiekunów. Żydzi zasiadali także w prezydium, np. przewodniczącym Rady od sierpnia 1944 był Leon Feiner, a komórką „Felicja”, która obejmowała pomocą 1/5 Żydów ukrywających się w Warszawie, kierował Maurycy Herling-Grudziński – żydowski adwokat, brat Gustawa, znanego po wojnie pisarza.

„Żegota”: organizacja polsko-żydowska. Premiera nowych opracowań na portalu Polscy Sprawiedliwi

„Jechał zatłoczonym tramwajem. Ręką, na której nosił zegarek, trzymał się uchwytu pod sufitem. Tramwaj szarpnął, pasażerowie powpadali na siebie, zegarek zniknął. Domyślił się, że to sprawka mężczyzny odwróconego plecami. Chwycił go za nadgarstek. Kiedy tramwaj dojeżdżał do przystanku, nachylił się: Wysiadamy, powiedział. Na zewnątrz zażądał zwrotu zegarka. Po latach wyjaśniał żonie, Zofii Rzędowskiej, dlaczego akcję przeprowadził cicho, na spokojnie. Chronił siebie i podopiecznych »Felicji«. Przewoził pieniądze dla Żydów ukrywających się po »aryjskiej stronie«. Wzywając pomoc, ryzykowałby kontrolę dokumentów – te były fałszywe – i rewizję, a przewoził duże sumy”

Jednym ze stałych współpracowników Maurycego Herlinga-Grudzińskiego był inżynier Marian Rzędowski. Prawdopodobnie latem 1942 r. wraz z matką Gustawą wydostał się z getta warszawskiego. Po „aryjskiej stronie” dostarczał zapomogi finansowe ukrywającym się Żydom, choć sam też musiał się ukrywać ze względu na żydowskie pochodzenie.

Przedwojenny zegarek Rzędowskiego – świadek ukrywania się po „aryjskiej stronie” i jego konspiracyjnej działalności w „Żegocie” – znajduje się dziś w kolekcji Muzeum POLIN. Nie jest to jedyna pamiątka związana z historią Radą Pomocy Żydom. W wystawie stałej Muzeum prezentujemy fałszywe dokumenty Leona Feinera – kenkartę i świadectwo urodzenia, a także zachowane kwity komórki „Felicja”.

Z okazji 80. rocznicy powstania Rady Pomocy Żydom „Żegota” przypominamy w Muzeum POLIN historie członków i członkiń tej tajnej organizacji. W tym roku zwracamy szczególną uwagę na udział Żydów w działalności „Żegoty”. Premiera historii Mariana Rzędowskiego, a także innych opracowań tematycznych, już 4 grudnia na portalu Polscy Sprawiedliwi.

To nie wszystko, co przygotowaliśmy z tej okazji.

Kim są współcześni Sprawiedliwi? Dyskusja w Muzeum POLIN

14 grudnia o godz. 19:30 zapraszamy na trzecie spotkanie z cyklu dyskusji o polskich Sprawiedliwych, organizowanych w 2022 r. przez Muzeum POLIN. Zastanowimy się, kim są Sprawiedliwi w dzisiejszych czasach.

Obecnie istnieją międzynarodowe organizacje niosące pomoc potrzebującym, jest wsparcie rządu, NGO-sów, partnerów biznesowych. Nie brakuje osób prywatnych, które z potrzeby serca, kierując się empatią, chcą wspierać innych. Niekiedy jednak osoby pomagające spotykają się z ostracyzmem społecznym i wieloma trudnościami.

Rosyjska agresja na Ukrainę zjednoczyła Polaków z różnych środowisk. W tym samym czasie niesienie pomocy ofiarom kryzysu na granicy polsko-białoruskiej było jednak utrudnione i w wielu środowiskach spotykało się z niezrozumieniem. Od początku kryzysu uchodźczego w 2015 r. osoby pomagające uchodźcom spoza Europy mierzą się z różnymi problemami i sprzeciwem części społeczeństwa.

Do udziału w dyskusji zaprosiliśmy Katarzynę Winiarską, aktywistkę działającą na granicy polsko-białoruskiej; Marię Złonkiewicz ze Stowarzyszenia „Chlebem i Solą” i Igora Hórkowa, który koordynuje pomoc osobom uchodźczym z Ukrainy w Przemyślu. Spotkanie poprowadzi Michał Okoński – dziennikarz „Tygodnika Powszechnego”.

Autor tekstu: Mateusz Szczepaniak

Więcej informacji o Radzie Pomocy Żydom „Żegota”, jej członkach i członkiniach, mechanizmach działania, upamiętnieniach w Polsce i świecie oraz o pamiątkach z kolekcji Muzeum POLIN, można znaleźć w zakładce tematycznej na portalu Polscy Sprawiedliwi.