„Mówią Wieki” 9/2014

Z tej okazji Magazyn Historyczny „Mówią wieki” wydał rozbudowany (liczący aż 144 strony) numer monograficzny poświęcony temu wydarzeniu oraz stosunkom Polski i Litwy z państwem moskiewskim (z którego wyrosła potem Rosja) w XV–XVI wieku.

Naszym partnerem jest Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, a artykuły oprócz historyków polskich napisali także badacze z Rosji i Białorusi. Dzięki wsparciu MSZ wydaliśmy także białoruską wersję numeru.

Redaktor naczelny „Mówią wieki” dr Jarosław Krawczyk napisał w słowie wstępnym: „Bitwa pod Orszą to jedno z pierwszych zwycięstw armii polsko-litewskiejw starciu z wojskami rosyjskimi, które otwiera całą serię wiktorii i „wiktoryjek” nad wschodnim sąsiadem. […] Walkę o hegemonię w Europie Wschodniej między Litwą i Polską a Moskwą wielki rosyjski poeta Aleksander Puszkin nazwał w XIX wieku – niezbyt precyzyjnie – słowiańskim sporem. W istocie był to spór na śmierć i życie, bo klęska groziła stronie przegrywającej nie tylko utratą imperialnego statusu, lecz zgoła unicestwieniem państwowości. Przynajmniej tak się stało w przypadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów. […] Ta tradycja to nie tylko domena Polaków, Litwinów czy Rosjan. Mogą (i powinni) czerpać z niej przede wszystkim Białorusini, gospodarze ziemi, na której rozegrała się wielka batalia, ale także Ukraińcy – zwycięzca książę Konstanty Ostrogski był wszak szczególnie związany z Wołyniem, a jego doczesne szczątki spoczęły w sławnej kijowskiej Ławrze Peczerskiej”.

W numerze można przeczytać:

• Jarosław Krawczyk, „Orsza od Grunwaldu nie gorsza”
• Krzysztof Pietkiewicz, „Wawel i Kreml”. Historyk porównuje ustroje, instytucje polityczne, kulturę i obyczajowość Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego rządzonych przez Jagiellonów oraz Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, głównego rywala w walce o prymat w Europie Wschodniej.
• Mirosław Nagielski, „Polska i Litwa kontra Moskwa. Cele zmagających się stron”. To przegląd sojuszy i konfliktów zbrojnych rzutujących na sytuację w Europie Środkowo-Wschodniej w XV – XVI wieku.
• Michaił Biencjanow, „Państwo moskiewskie – geneza potęgi”. Rosyjski historyk analizuje strukturę społeczną Moskwy i politykę jej władców, która pozwoliła poszerzyć zaplecze sił zbrojnych. Bardzo ważną rolę odegrały w tym tzw. pomiestja – dobra ziemskie przyznawane w zamian za służbę wojskową.
• Dariusz Milewski, „Starcie Zachodu ze Wschodem. Polsko-litewska i moskiewska sztuka wojenna”. Historyk wojskowości przedstawia armie stron – ich organizację, rodzaje broni, poszczególne formacje piechoty czy jazdy, wreszcie strategię i taktykę na polu walki.
• Tomasz Bohun, „Korona w sukurs Litwie”. Coraz agresywniejsza ekspansja Moskwy na zachód sprawiła, że Wielkie Księstwo Litewskie samodzielnie nie mogło jej powstrzymać. Dlatego w kolejnych wojnach litewsko-moskiewskich istotną rolę odgrywały posiłkowe oddziały polskie, które przyczyniły się m.in. do zwycięstwa pod Orszą.
• Michał Mackiewicz, „Kopie kontra bechtery”. Bronioznawca z Muzeum Wojska Polskiego przedstawia zbroje i broń używane przez strony, które starły się pod Orszą. Oddziały litewskie i polskie przeważały nad moskiewskimi siłą ognia broni palnej piechoty, a także lepszym uzbrojeniem ochronnym jazdy. Artykuł jest bogato ilustrowany zdjęciami eksponatów z MWP
• Aleksiej Łobin, „Bitwa pod Orszą”. Rosyjski historyk, autor monografii poświęconej bitwie orszańskiej, przedstawia jej przyczyny i przebieg. Autor weryfikuje siły obu stron, które według źródeł miały liczyć po kilkadziesiąt tysięcy zbrojnych. Tymczasem było to po kilkanaście tysięcy żołnierzy. W śledzeniu batalii pomoże kolorowa infografika.
• Tomasz Bohun, „Jeńcy z wielkiej bitwy”. Pod Orszą do litewskiej i polskiej niewoli dostał się ponad tysiąc jeńców moskiewskich, w tym kilkunastu książąt i wojewodów. Ich los był nie do pozazdroszczenia. Większość nigdy nie wróciła do ojczyzny. Najwięcej szczęścia mieli jeńcy, których król Zygmunt I Stary posłał do Rzymu papieżowi – po drodze uwolnił ich sprzymierzony z Moskwą cesarz Maksymilian Habsburg i odesłał do domu.
• Aleksander Bołdyrew, „Malowany raport z pola bitwy”. Świadectwem batalii z 1514 roku jest wspaniały obraz nieznanego artysty „Bitwa pod Orszą”, znajdujący się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Widać na nim plastycznie odmalowanych żołnierzy obu stron, sceny walki, przeprawy przez rzekę, przetaczania armaty po moście saperskim. Autor próbuje rozwikłać tajemnice związane z tym dziełem i pokazuje, jak je oglądać, aby wyodrębnić kolejne fazy bitwy.
• Albina Siemianczuk, „Latopisy o bitwie pod Orszą”. Białoruska historyczka z Grodna analizuje zapisy kronikarskie o bitwie orszańskiej z ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego i państwa moskiewskiego.
• Hieronim Grala, „Wygrać klęskę. Bitwa pod Orszą w moskiewskiej narracji”. Wielkie starcie z 1514 roku od razu stało się przedmiotem zabiegów propagandowych. Król polski Zygmunt Stary za pomocą broszur i utworów poetyckich propagował w całej Europie zwycięstwo nad moskiewskimi „schizmatykami”. Autorzy moskiewscy zaś starali się minimalizować klęskę, podkreślając w rewanżu wojenny sukces, jakim było zdobycie Smoleńska. To erudycyjny artykuł o tym, jak pisali historię zwycięzcy i pokonani.
• Rafał Jaworski, „Aleksander Jagiellończyk”. Prezentację głównych aktorów wydarzeń z XV – XVI wieku otwiera sylwetka króla Aleksandra Jagiellończyka. Autor przedstawia jego panowanie na tronie litewskim i polskim, sukcesy i porażki w polityce oraz życie prywatne...
• Waldemar Chorążyczewski, „Zygmunt I Stary”. Piątego z szóstki synów Kazimierza Jagiellończyka historiografia nazwała Starym, bo długo czekał na objęcie tronu polskiego i litewskiego. Za jego czasów domena Jagiellonów znalazła się u szczytu potęgi. Barwną postacią dworu Zygmunta była jego włoska żona Bona Sforza, mająca duże ambicje polityczne.
• Tomasz Kempa, „Wojskowe przewagi Scypiona ruskiego”. To opowieść o zwycięzcy spod Orszy księciu Konstantym Iwanowiczu Ostrogskim. Dowiemy się z niej nie tylko o wojskowych przewagach hetmana litewskiego, ale także jego bogatej działalności na rzecz prawosławnej społeczności Wielkiego Księstwa.
• Rafał Jaworski, „Jan Amor Tarnowski. Najzdolniejszy uczeń Ostrogskiego”. W bitwie pod Orszą odznaczył się Jan Tarnowski, późniejszy hetman wielki koronny, pogromca Mołdawian pod Obertynem i zdobywca Staroduba, który odebrał Moskwicinom. Był nie tylko świetnym żołnierzem (w dalekiej Portugalii brał udział w wyprawie przeciwko Maurom) i reformatorem wojska, ale też człowiekiem wszechstronnie wykształconym, miłośnikiem i mecenasem literatury.
• Krzysztof Kubiak, „Arnhem – wojenne rany”. 70 lat temu miała miejsce sławna operacja „Market Garden”, która miała przyspieszyć wyzwolenie Holandii i otworzyć aliantom drogę za Ren, do serca Trzeciej Rzeszy. Brali w niej udział także Polacy z 1. Samodzielnej Brygady Spadochronowej. Najważniejszym epizodem operacji były walki brytyjskich spadochroniarzy o Arnhem i Oosterbeek. Krzysztof Kubiak „oprowadza” czytelników po tych miasteczkach śladami zmagań z 1944 roku.
• Adam Maciejewski, „Ratujmy zabytki techniki z Ursusa”. Autor alarmuje, że zabytki techniki z Muzeum Historii Ursusa, w tym liczne maszyny i ciągniki rolnicze, mogą ulec rozproszeniu. Państwowa firma, która je przejęła po likwidacji Zakładów Mechanicznych „Ursus”, chce się ich pozbyć, ale żąda dużych pieniędzy. Na kupno kolekcji nie stać władz dzielnicy Ursus. Z kolei instytucje państwa nie interesują się jej losami…

Ponadto w numerze stale działy:

• Telegraf Historyczny (informacje o odkryciach archeologicznych, wieści z muzeów, ciekawe strony internetowe dla miłośników historii)
• Kliomatograf (recenzja filmu „Herkules”)
• Recenzje
• Noty o książkach (autorska rubryka Macieja Janowskiego)
• Z księgarni (przegląd nowości wydawniczych)

Po wakacyjnej przerwie powraca dodatek edukacyjny „Mówią wieki w szkole”, a w nim m.in. konkurs dla uczniów Szkolna Liga Historyczna.

Więcej informacji na mowiawieki.pl