„Mówią Wieki” 01/2015

W 1914 roku spodziewana krótka wojna zamieniła się krwawą jatkę bez nadziei na rozstrzygnięcie. Sposobem na wyjście z impasu miały być gazy bojowe. W styczniu 1915 roku pod Bolimowem Niemcy podjęli pierwszą (nieudaną) próbę ataku gazowego. Potem było Ypres i znów Bolimów. Wkrótce opary gazu stały się frontową codziennością.

W 100. rocznicę pierwszego użycia gazów bojowych, magazyn "Mówią Wieki" przypomina tamte wydarzenia, a także późniejsze przypadki użycia broni chemicznej, m.in. masową zbrodnię na Kurdach z Halabdży dokonaną przez iracki reżim Saddama Husejna. Pokazuje, że problem bojowych środków trujących (tak jak w Syrii) jest nadal aktualny. Wielkim zagrożeniem dla ekosystemu Bałtyku i leżących nad nim państw, w tym Polski, są wciąż zatopione poniemieckie zasoby gazów bojowych.

W numerze można przeczytać:

• Piotr Szlanta, „Gaz na froncie zachodnim” 22 kwietnia 1915 roku na froncie w pobliżu flandryjskiego Ypres Niemcy zgromadzili blisko 6 tys. dużych i 24 tys. małych stalowych butli wypełnionych płynnym chlorem. Pod wieczór, gdy z północy zaczął wiać wiatr z prędkością 2 m na sekundę, Biało-żółta chmura zaczęła się przemieszczać w stronę alianckich pozycji. Po kilkunastu minutach gaz dotarł do okopów obsadzonych przez Francuzów. W męczarniach zginęło ok. 3 tys. zaskoczonych żołnierzy, a 7 tys. zostało poważnie rannych. Był to pierwszy udany atak gazowy tej wojny.
• Marcin Ochman, „Kto straci maskę – musi umrzeć” Taki napis umieszczony na futerałach włoskich masek przeciwgazowych boleśnie oddaje frontową rzeczywistość Wielkiej Wojny. Żołnierze początkowo chronili się przed śmiercionośnym gazem, zasłaniając twarze tamponami nasyconymi roztworami sodu. Szybko wyparły je maski z pochłaniaczami zawierającymi aktywowany węgiel drzewny…
• Piotr Szlanta, „Gaz pod Bolimowem” Nie jest to powód do chwały dla Polaków, ale warto pamiętać, że pierwszy raz Niemcy użyli gazu na odcinku frontu biegnącym pod Bolimowem w pobliżu Skierniewic – przeciwko Rosjanom. „Rozpacz brała człowieka na widok tych nieszczęśników. Ci, co konali, rwali na sobie mundury. Młodzi chłopcy. Za co to? Za co ta wojna?” – wspominał świadek wydarzeń.
• Michał Kopczyński, „Fritz Haber, czyli nauka na rozdrożu” Bohater artykułu, urodzony we Wrocławiu wybitny niemiecki chemik żydowskiego pochodzenia, laureat Nagrody Nobla, był odpowiedzialny za użycie gazu jako broni. Uzasadniał to… chęcią ocalenia milionów istnień ludzkich, gdyby udało się szybko zakończyć wojnę. Zmarł otoczony złą sławą, a większość jego krewnych została zamordowana przez Niemców podczas drugiej wojny światowej za pomocą cyklonu B.
• Jerzy Rohoziński, „Halabdża – kurdyjska Guernica” W nowojorskiej siedzibie ONZ wisi kopia słynnego obrazu „Guernica”. Pablo Picasso namalował go w 1937 roku pod wrażeniem zbombardowania przez samoloty niemieckiego Legionu Kondor baskijskiego miasteczka podczas hiszpańskiej wojny domowej. W 1988 roku do tragedii Guerniki porównywano los Kurdów z Halabdży, zaatakowanych bronią chemiczną przez iracki reżim Saddama Husajna. Zbrodnia obciąża też polityków amerykańskich, którzy popierali wówczas Irak.
• Jacek Bełdowski, „Broń chemiczna w Morzu Baltyckim” W Cieśninach Duńskich i Morzu Bałtyckim od prawie 70 lat znajdują się tysiące ton bojowych środków trujących. Najpierw zatapiali je Niemcy, by nie wpadły w ręce aliantów, a potem zwycięzcy, aby się ich szybko pozbyć. To tykająca bomba ekologiczna, która nie wiadomo kiedy wybuchnie. Na polskich wodach wskazano pięć rejonów zagrożenia porażeniem ludzi lub skażeniem statków,a mówi się, ze może ich być nawet 60!
• Szymon Bocheński, „Świat bez broni chemicznej” 13 stycznia 1993 roku w Paryżu wyłożono tekst „Konwencji o zakazie prowadzenia badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz zniszczeniu jej zapasów”. W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej podpis pod dokumentem złożył minister spraw zagranicznych prof. Krzysztof Skubiszewski. Konwencja weszła w życie 29 kwietnia 1997 roku. Na jej mocy powołano Organizację ds. Zakazu Broni Chemicznej (OPCW)…
• „Tajemnice szyfrów (cz. II): wojna kryptologów. Rozmowa z dr. Markiem Grajkiem” Marek Grajek, kryptolog i historyk tajnych służb, kontynuuje opowieść o łamaniu szyfrów i rywalizacji kryptologów podczas drugiej wojny światowej. Rozmowa dotyczy m.in. wojennych losów polskich kryptologów, którzy w latach trzydziestych złamali niemiecką maszynę szyfrującą Enigmę.
• „Długie stulecie. Rozmowa z prof. Jürgenem Osterhammelem, autorem książki „Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata” Niemiecki historyk z Uniwersytetu w Konstancji uważa, że wiek XIX z punktu widzenia procesów politycznych, gospodarczych i społecznych trwał znacznie dłużej niż 100 lat: zaczął się ok. 1770 roku, a zakończył w 1914 roku, wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej. Rozważa, jak w tym czasie zmieniła się mapa polityczna świata…
• Maciej Jońca, „Gdzie ty, Gajusz, tam ja, Gaja" – Małżeństwo należy do tych instytucji prawnych i społecznych, o których można dyskutować bez końca, i nie znajdzie się chyba nikt, kto nie uważałby się za eksperta w tej materii. Istnieją przy tym stałe prawdy, które nie podlegają dyskusji, np. równość małżonków względem siebie oraz wzajemna powinność okazywania miłości, wierności i szacunku. Zapewne dlatego współczesnemu człowiekowi trudno zrozumieć funkcjonowanie małżeństwa rzymskiego.
• Jerzy Kochanowski, „Przez wersalskie granice” W podpisanym 28 czerwca 1919 roku traktacie wersalskim ustalono m.in. przebieg polsko-niemieckiej granicy w Wielkopolsce i na Pomorzu, trzy lata później weszły w życie decyzje o granicy na Górnym Śląsku. Ruch graniczny był lustrzanym odbiciem niełatwych stosunków między oboma krajami: dla większości Niemców Polska była tylko krajem tranzytowym, znaczna część Polaków szukała w Niemczech zarobku – legalnego i nielegalnego…
• Piotr Lipiński, „Napad stulecia” 50 lat temu miał miejsce napad na oddział banku w domu Pod Orłami w centrum Warszawy. Zastrzelono dwóch strażników. Sprawców nigdy nie wykryto. To jedna z największych PRL-owskich zagadek kryminalnych…
• Marek Stremecki, „Nie wiem, dokąd ich przenieśli…” Etatowi pracownicy Głównego Urzędu Kontroli Publikacji i Widowisk (czyli PRL-owskiej cenzury) mieli swoiste imiona. Pod wykonaną robotą podpisywali się: np. K-14, J-12, S-98…
• Błażej Brzostek, „Cedet” „Ten Cedet to straszne brzydactwo i z zewnątrz, i wewnątrz. Nadto wewnątrz brudno i dziwna rzecz – całe ściany oszklone, a ciemno. I ciasno. Okropny zgiełk tłumu kupujących lub stojących w ogonkach” − zapisała Maria Dąbrowska 5 października 1951 roku po odwiedzeniu warszawskiego Centralnego Domu Towarowego…
• Sławomir Koper, „Barok, termy i wino” Znany popularyzator historii zaprasza na wycieczkę na Węgry, do Miszkolca i Egeru. Ten drugi znany jest głównie z produkcji znakomitego czerwonego wytrawnego wina Egri Bikavér (Bycza krew)...
• Jerzy Besala, „Ze sznurem i toporem (Jadwiga chce Wilhelma)” To fragment nowej książki Bellony „Awantury o kobiety w Polsce szlacheckiej” poświęcony polskiej królowej (a właściwie królowi w spódnicy) Jadwidze Andegaweńskiej, uznanej za świętą przez Kościół katolicki mimo podejrzeń o… bigamię. Niewiele brakowało, aby jej mężem został nie Władysław Jagiełło, ale Wilhelm Habsburg, a wówczas losy Polski i Litwy mogły się potoczyć zupełnie inaczej…
• Nowy dodatek „Reformy pieniądza w Polsce i na świecie” a w nim o reformach monetarnych w rewolucyjnej Francji i w Rzeczypospolitej pod rządami Stanisława Augusta Poniatowskiego.
• Dodatek edukacyjny „Mówią wieki w szkole”, a w nim:
• Konkurs Szkolna Liga Historyczna – pytania z II, III i IV rundy
• Andrzej Nieuważny przybliża postać króla Henryka Walezego – to pierwszy odcinek nowego cyklu o polskich władcach elekcyjnych
• Prof. Henryk Samsonowicz o średniowiecznym mieście
• Skąd się wzięły europejskie kalendarze
• Z wizytą w Europejskim Centrum Solidarności w Gdańsku
• Historia w karykaturze, czyli kacerze kontra papiści

Ponadto w numerze stałe działy:

• Telegraf Historyczny (informacje o odkryciach archeologicznych, wieści z muzeów, ciekawe strony internetowe dla miłośników historii)
• Recenzje
• Noty o książkach (autorska rubryka Macieja Janowskiego)
• Z księgarni (przegląd nowości wydawniczych)
• Plotki z brodą (anegdotki i śmiesznostki sprzed wieków)

Więcej informacji na www.mowiawieki.pl.