Miasto wokół fabryk. Łódź: zabytki i miejsca, które warto zobaczyć
Łódź: zabytki i miejsca – zobacz też: Stolica znana i niepoznana. 10 miejsc w Warszawie, które warto odwiedzić
Kompleks Manufaktura i Pałac Poznańskiego
Choć miasto Łódź powstało już w średniowieczu, to dopiero w XIX wieku stało się ważnym na ziemiach polski ośrodkiem miejskim. Wiązało się to z rozwojem na tych terenach przemysłu włókienniczego, który spowodował, że z niewielkiej mieściny przypominającej wieś Łódź stała się trzystutysięczną metropolią zamieszkałą przez ludzi różnych narodowości, wyznań i o różnym statusie materialnym. Symbolem łódzkiej historii może być pofabryczny kompleks przy ul. Ogrodowej zwany fabryką Izraela Poznańskiego. Budowa fabryki rozpoczęła się w 1872 roku i potrwała do roku 1892. Zabudowania składały się nie tylko z zakładów produkcyjnych ale także własnej bocznicy kolejowej, gazowni, remizy strażackiej, parowozowni czy budynków mieszkalnych dla robotników wyższego szczebla.
Pałac Izraela Poznańskiego (fot. Tomasz.grzegorczyk, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported). Obok powstał także monumentalny, secesyjny pałac fabrykancki, który olśnił ówczesną Łódź swoją wielkością i przepychem. Fabryka wzorowana na średniowieczne zamki oraz pałac sięgający do wzorców klasycystyczno-barokowych był eklektycznym pokazem siły i potęgi lokalnej arystokracji przemysłowej. Obecnie w dawnych zabudowaniach fabrycznych znajduje się centrum handlowo-rozrywkowe Manufaktura, w dawnym pałacu zaś Muzeum Miasta Łodzi prezentujące zarówno wygląd wnętrz pałacowych oraz wystawy nawiązujące do historii miasta.
Naprzeciwko kompleksu obejrzeć zaś można niewielki drewniany kościółek – ostatnią pozostałość Łodzi rolniczej. Świątynia która stanęła w XVIII wieku na leżącym około kilometra na północny-wschód od Manufaktury wzgórzu kościelnym prawie do końca XIX wieku była głównym katolickim kościołem w Łodzi. W 1886 roku zapadła decyzja o budowie nowego, murowanego kościoła. Ten powstał w dziesięć lat później, starą świątynię przeniesiono zaś w okolice fabryki Poznańskiego, aby tam dalej służył katolickim robotnikom.
Piotrkowska i Plac Wolności
Symbolem Łodzi jest oczywiście ul. Piotrkowska oraz rozpoczynający ją Plac Wolności, który w XIX wieku pełnił funkcję centralnego rynku nowej osady przemysłowej. Dziś góruje nad nim pomnik Tadeusza Kościuszki, ustawiony w tym miejscu w 1930 roku i w 1939 roku zburzony przez Niemców. Po wojnie udało się go jednak w pełni zrekonstruować. Przedstawia on Naczelnika insurekcji kościuszkowskiej jako działacza społecznego, republikanina i demokratę. Przy Placu Wolności obejrzeć można także stary łódzki ratusz pełniący obecnie funkcję Archiwum Państwowego, dawny ewangelicki (a obecnie katolicki) kościół św. Trójcy, oraz niezwykle interesujące Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne. W podziemiach Placu Wolności znajduje się zaś Muzeum Kanału „Dętka”, w którym obejrzeć można ekspozycję poświęconą historii łódzkiego wodociągu i kanalizacji.
Widok na ulicę Piotrkowską (fot. MAx 92, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0). Ulica Piotrkowska jest jedną z najdłuższych ulic w Europie. Wzdłuż drogi prowadzącej w kierunku południowym w XIX wieku powstawały pierwsze zabudowania sukiennicze, a później kamienice fabrykanckie. Dziś duża część ulicy jest deptakiem wzdłuż którego znaleźć można puby, restauracje, sklepy i księgarnie. Podobne atrakcje spotkać można w podwórkach kamienic leżących przy ulicy. Przy Piotrkowskiej 138/140 powstało centrum przemysłów kreatywnych OFF Piotrkowska, które jest modnym miejscem spotkań towarzyskich i spędzania wolnego czasu.
Więzienie przy Gdańskiej
Nieopodal Manufaktury, przy ulicy Gdańskiej 13, znajduje się Siedziba Główna Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi. W historycznie zachowanym budynku w latach 1886-1953 funkcjonowało więzienie kryminalne i polityczne. Więźniami Gdańskiej byli m.in. Józef Piłsudski, Władysław Gomułka, Mieczysław Moczar, Halina Szwarc-Kłąb, Stanisława Leszczyńska czy Halina Pikulska. W okresie carskim było miejscem odosobnienia dla działaczy i działaczek lewicy niepodległościowej i rewolucyjnej. Przed budynkiem stała szubienica, na której wykonano ponad sto wyroków śmierci. Szczególnie smutny okres w historii więzienia przypadał na lata 1905-1908, kiedy głównymi osadzonymi byli uczestnicy rewolucji 1905 roku.
Dawne więzienie na ulicy Gdańskiej – siedziba Muzeum Tradycji Niepodległościowych (fot. Mietek Ł, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported). W czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu funkcjonowało tu więzienie dla kobiet. Po wojnie osadzano tutaj kobiety związane z polskim podziemiem niepodległościowym. Na terenie Muzeum bezpłatnie obejrzeć można wierne rekonstrukcje cel z okresu funkcjonowania więzienia oraz pamiątki po osadzonych. Warta odwiedzenia jest także wystawa poświęcona polskim drogom do niepodległości. Cennymi eksponatami są cudem zachowane tablice z przedwojennego pomnika Tadeusza Kościuszki z Placu Wolności, klisza winiety „Robotnika” z grudnia 1899 roku używana przez Józefa Piłsudskiego oraz bogata kolekcja biżuterii patriotycznej z okresu żałoby narodowej.
Kup e-booka „Z historią na szlaku. Zabytki w Polsce, które warto zobaczyć”:
Dostępna jest także druga część e-booka!
Księży Młyn i Pałac Herbsta
Nietypowa nazwa miejsca wzięła się od jej pierwotnego znaczenia. W okresie wczesnonowożytnym funkcjonowała tu osada młyńska należąca do łódzkiej parafii, z której proboszcz czerpał profity. W 1823 roku osada weszła pod zarząd miejski i miała być przeznaczona do zagospodarowania na cele przemysłowe. W latach 70. XIX wieku kupił ją łódzki fabrykant Karol Scheibler, właściciel przędzalni przy tzw. Wodnym Rynku (dziś pl. Zwycięstwa). To on rozpoczął właściwy rozwój tego miejsca. Obok zabudowań fabrycznych powstało tu duże osiedle robotnicze – pierwsze tego typu w wielkoprzemysłowej Łodzi. Dwupiętrowe domki zwane „famułami” do dziś dnia stanowią niezwykle interesujący kompleks architektoniczno-ubranistyczny. Obok nich funkcjonowała remiza strażacka, budynki administracyjne, sklepy, szkoły oraz rezydencje właścicieli fabryk.
Gmach przędzalni na Księżym Młynie (fot. JDavid, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0). Dziś Księży Młyn jest jednym z centrów kulturalno-rozrywkowych Łodzi. Na szczególną uwagę zasługuje nie tylko jego zabudowa, ale także znajdujące się tam rozległe parki. W Parku Źródliska szczególnie polecić można Palmiarnię z rzadkimi okazami egzotycznych drzew. Warto obejrzeć także Pałac Scheiblerów i mieszące się w nim Muzeum Kinematografii oraz Pałac Herbsta z ekspozycją poświęconą kulturze elit miejskich w XIX i na początku XX wieku.
Oddział Martyrologii Radogoszcz Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi
Muzeum znajduje się na terenie dawnego niemieckiego nazistowskiego więzienia na Radogoszczu. W okresie wojny pełniło ono funkcję aresztu przejściowego, z którego osadzeni wysyłani byli do więzień i obozów koncentracyjnych. Więźniowie przebywali w ciężkich warunkach i zaostrzonym rygorze. Miejsce odosobnienia zorganizowane zostało w dawnej fabryce Samuela Abbego. Więźniowie przetrzymywani byli na długich pofabrycznych halach, nie mogli podchodzić do okien i spali na drewnianych pryczach bez sienników. Do największej tragedii doszło w nocy z 17 na 18 stycznia 1945 roku. Tuż przed wkroczeniem Armii Czerwonej Niemcy dokonali masakry więźniów podpalając główny budynek. Zginęło około 1500 osób. Życie uratowało zaledwie 30.
Budynki kompleksu muzealno-memorialnego na terenie obozu Radogoszcz (fot. Lawenda25, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Poland). W 2018 roku przeprowadzany jest remont i modernizacja miejsca pamięci. Odnowiony i przebudowany zostanie budynek muzealniczy, a w jego wnętrzu otwarta zostanie nowoczesna wystawa prezentująca historię Kraju Warty (czyli obszarów bezpośrednio włączonych do III Rzeszy) oraz radogoskiego więzienia.
Szlakiem łódzkich Żydów
Łódzkiej historii nie da się opowiedzieć zapominając o ludności żydowskiej mieszkającej w granicach miasta. Początki dziejów diaspory żydowskiej w Łodzi sięgają końca XVIII wieku, kiedy wraz z trafieniem Łodzi do zaboru pruskiego miasto przestało być własnością kościelną. Umożliwiło to osiedlanie się na jego terenie ludności pochodzenia żydowskiego. Wkrótce Żydzi stali się jedną z najważniejszych społeczności w mieście. Większość z nich zamieszkiwała Bałuty, Stary Rynek i wschodnią część śródmieścia, należała więc do łódzkiej biedoty. Nielicznym udawało się zrobić zawrotną karierę fabrykancką. Najważniejszym fabrykantem pochodzenia żydowskiego był Izrael Poznański.
Pomnik na Stacji Radegast (fot. Jakub Zasina, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International). Niestety nie ma dziś już śladu po żydowskich synagogach, które kiedyś stały przy łódzkich ulicach. Zarówno Wielka Synagoga jak i Synagoga Alte Szil zostały zburzone przez Niemców w czasie II wojny światowej. W tym okresie w Łodzi funkcjonowało największe po Warszawie getto. Dziś o jego historii dowiedzieć możemy się na Stacji Radegast – oddziale Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi zorganizowanym na dawnej stacji przeładunkowej Litzmannstadt Getto. Jest to zarówno miejsce memorialne jak i edukacyjne. Na Stacji Radegast obejrzeć można makietę w skali 1:400 prezentującą wygląd getta z maja 1942 roku. Po ukończeniu projektu ma być to jedna z największych makiet historycznych na świecie. Nieopodal znajduje się również zabytkowy kirkut żydowski z licznymi macewami, oraz wspaniałym grobowcem rodu Poznańskich.
Pamięć o łódzkich Żydach i ich kulturze pielęgnuje także Centrum Dialogu im. Marka Edelmana. Sąsiadujący z Centrum Park Ocalonych jest szczególnym miejscem wspomnienia o żydowskiej historii Łodzi, a także o tych Polakach, którzy w okresie II wojny światowej wykazali się heroizmem ratując Żydów od zagłady. Na honorowym wzgórzu umiejscowiono pamiątkową ławeczkę Jana Karskiego – emisariusza AK i łodzianina.
Kup e-booka „Z historią na szlaku. Zabytki w Polsce, które warto zobaczyć”:
Dostępna jest także druga część e-booka!
Klasztor w Łagiewnikach i las łagiewnicki
Po zwiedzaniu zabudowań pofabrycznych Łodzi wielkoprzemysłowej warto udać się na spacer do Lasów Łagiewnickich. Ten potężny kompleks leśny to jeden z największych tego typu obszarów zielonych włączonych w granice miasta. Dodatkowym atutem miejsca jest jego pagórkowaty charakter. Wzgórza Łagiewnickie, rozpoczynające łańcuch Wzniesień Łódzkich dodają okolicy niewątpliwego uroku. W Lasach Łagiewnickich znajdują się także źródła rzeki Bzury. Amatorzy kąpieli oraz kajaków mogą skorzystać ze zbiorników wodnych w Arturówku.
Kompleks klasztoru franciszkanów w Łagiewnikach (fot. Jacek Bogdan, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International). Las Łagiewnicki jest także gratką dla historyków. To w nim w czasie powstania styczniowego gromadziły się oddziały partyzanckie, które 24 lutego 1863 roku stoczyły bitwę z oddziałami rosyjskimi pod wsią Dobra, w której zginęła kobieta-powstaniec Maria Piotrowiczowa. Na Łagiewnikach znajduje się także XVII-wieczny klasztor franciszkański. W XVIII wieku jednym z braci zamieszkujących konwent był bł. Rafał Chyliński – opiekun osób chorych i ubogich. Powstanie klasztoru wiązano ponoć z objawieniami św. Antoniego jakie miały mieć miejsce na Łagiewnikach. Pozostałością po kulcie świętego jest drewniana kapliczka z bijącym cudownym źródełkiem.
EC1
Jedną z najnowszych inwestycji kulturalno-rozrywkowych w Łodzi jest Centrum Nauki i Techniki EC1. W budynkach pierwszej łódzkiej elektrowni wybudowanej w 1907 roku powstał potężny kompleks popularyzujący wiedzę na temat tajemnic funkcjonowania świata. Przewodnim tematem Centrum jest energia i jej wpływ na rzeczywistość. Zastosowane technologie pozwalają zwiedzającym na bliższe zapoznanie się z różnymi zagadnieniami z zakresu biologii, fizyki, chemii czy historii. Bardzo interesującym miejscem jest także tutejsze Planetarium, najnowszy tego typu obiekt w Polsce.
EC1, dawna elektrownia, obecnie Centrum Nauki i Techniki (fot. Zorro2212, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0). W przyszłości oferta EC1 poszerzona ma być także o Centrum Kultury Filmowej ze specjalną ścieżką edukacyjną poświęconą historii rodzimej kinematografii. EC1 jest częścią wielkiej inwestycji realizowanej przez miasto pod nazwą Nowego Centrum Łodzi.
Centralne Muzeum Włókiennictwa
Nie sposób zakończyć wycieczki po Łodzi bez odwiedzenia Centralnego Muzeum Włókiennictwa – opowiada ono wszak o tym co pozwoliło Łodzi wyrosnąć na jedną z największych polskich metropolii. Muzeum znajduje się w budynku fabryki należącej do Ludwika Geyera, pierwszego użytkownika maszyny parowej na terenie Łodzi. Od tynku pokrywającego zabudowania fabryczne budowla nazywana jest „Białą Fabryką”.
„Biała Fabryka” – Centralne Muzeum Włókiennictwa (fot. MOs810, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International). Obok muzeum poświęconego historii włókiennictwa oraz współczesnym trendom w tej dziedzinie funkcjonuje także Skansen Łódzkiej Architektury Drewnianej. W nim obejrzeć można drewniane domy, w których kiedyś mieszkali łódzcy robotnicy, zabudowania sakralne, a także poczekalnię Łódzkich Wąskotorowych Elektrycznych Kolei Dojazdowych.
