Matura historia 2019 – konspekty wypracowań

Matura historia 2019 arkusze CKE

• Poziom rozszerzony

Matura historia 2019 – klucze odpowiedzi (poziom rozszerzony):

• Matura historia 2019 – arkusze, wypracowanie, odpowiedzi, rozwiązania(Matura historia 2019 – arkusze, wypracowanie, odpowiedzi, rozwiązania)
• Matura historia 2019 – test: odpowiedzi, rozwiązania(Matura historia 2019 – test: odpowiedzi, rozwiązania)

Matura z historii 2019 – konspekty wypracowań (poziom rozszerzony):

W tym miejscu znajdziesz naszą propozycję konspektów wypracowań na maturze z historii 2019 roku. Ich opracowanie rozpoczniemy po otrzymaniu arkuszy maturalnych z CKE!

Temat 1: Porównaj sytuację niewolników w społeczeństwach starożytnego Bliskiego Wschodu, Grecji i Rzymu

Niewolnictwo pojawiło się w najdawniejszych czasach i było związane ze wszystkimi starożytnymi cywilizacjami. Spełniało ono istotną rolę w gospodarce, ponieważ niewolnicy wykonywali przeważnie nieodpłatne prace na rzecz swoich właścicieli. Pozyskiwano ich spośród jeńców wojennych, a także z handlu (w tym celu kupowano dzieci zadłużonych rodziców, porywano itp.). Niewolnikiem można było zostać z powodu popadnięcia w długi, lub przez urodzenie. Niewolnikowi nie wolno było wybierać sposobu wykonywanych czynności, oddalać się z własnej woli z miejsca zamieszkania. Nie mógł on także zawierać umów, jedynie w imieniu swojego pana. Z czasem zaczęto traktować niewolników jako przedstawicieli najniższej warstwy społecznej praktycznie pozbawionych praw. Wiele jednak zależało od tego, do kogo jakiego pana trafił dany niewolnik.

Starożytny Bliski Wschód:

• różne formy niewolnictwa, najwyższa: niewolnictwo pałacowe (niewolnicy posiadali własne komnaty itp.),
• niektóre systemy prawne (np. u Hetytów) chroniły niewolników przed nieuczciwością ze strony pana,
• niewolnictwo nie było podstawą gospodarki jak np. w Rzymie,
• w Egipcie mieli prawo do własności prywatnej i szybko asymilowali się z lokalną społecznością,
• w Mezopotamii wysokość kary zależała od statusu społecznego (wyższa kara groziła niewolnikowi).

Starożytna Grecja:

• pozyskiwanie niewolników dzięki wojnom (jeńcy wojenni - heloci),
• posiadanie niewolnika było oznaką wysokiego statusu społecznego,
• niewolnicy nie mieli udziału w systemie władzy,
• w niektórych rejonach posiadali swój kodeks i mogli uczestniczyć np. w kultach religijnych,
• pozycja niewolnika zależała od jego poziomu wykształcenia,
• istniała możliwość wyzwolenia.

Starożytny Rzym:

• niewolnictwo miało ogromne znaczenie,
• pozyskiwano niewolników dzięki wojnom,
• niewolnik był własnością swego pana,
• nie posiadał praw, ale miał możliwość korzystania z prawa własności i posiadania własnego majątku,
• surowe kary dla niewolników za wykroczenia i przestępstwa,
• interes właściciela niewolnika był chroniony - za uszkodzenie ciała bądź zabicie cudzego niewolnika ponoszono odpowiedzialność finansową,
• można było wyzwolić niewolnika (wykup, zasługi dla właściciela itp.),
• niektórzy byli wykorzystywani do walk gladiatorów.

Niewolnicy wykonywali wiele zawodów i czynności. Mogli być nauczycielami, filozofami, aktorami, pełnić funkcję pomocy domowej. Niektórzy jednak trafiali do ciężkiej pracy fizycznej na budowach i w kopalniach, gdzie byli eksploatowani. Najbogatsi mogli sobie pozwolić na posiadanie nawet kilkuset niewolników. Najbardziej powszechne było jednak niewolnictwo domowe, które polegało na wykonywaniu prac domowych. Niekiedy dochodziło do wystąpień niewolników, z których największe wybuchały w II w. na Sycylii. W latach 73-71 p.n.e. miało miejsce powstanie Spartakusa. Położenie niewolnictwa w starożytności poprawiło dopiero pojawienie się chrześcijaństwa, które kładło nacisk na znaczenie istoty ludzkiej.

Temat 2: Karol Wielki był prekursorem zjednoczonej Europy. Ustosunkuj się do powyższej tezy, charakteryzując dokonania tego władcy w aspekcie politycznym, gospodarczym i kulturowym.

Karol Wielki był prekursorem zjednoczonej Europy. Ustosunkuj się do powyższej tezy, charakteryzując dokonania tego władcy w aspekcie politycznym, gospodarczym i kulturowym.

Państwo Karola Wielkiego objęło ziemie leżące na terenach Zachodniej Europy począwszy od Marchii Hiszpańskiej przez tereny dzisiejszej Francji i Zachodnich Niemiec po Królestwo Longobardów położone na północnej części Półwyspu Apenińskiego. Karol zdołał poszerzyć granice państwa Franków, prowadził intensywną chrystianizację sąsiednich plemion oraz powstrzymał ekspansję arabską na południowym zachodzie Europy. W 800 roku, po 32 latach panowania Karol przyjął z rąk papieża diadem cesarski w Rzymie. Akt koronacji został wówczas określony jako odnowienie Cesarstwa Rzymskiego.

Aspekt polityczny:

• koronacja Karola Wielkiego na cesarza w Rzymie
• próby stworzenia cesarstwa uniwersalnego dla całej Europy
• władca obrońcą chrześcijaństwa
• władza w państwie Karola miała charakter patrymonialny – państwo stanowiło prywatną własność monarchy
• wspólny system prawny dla całego państwa (oparte na prawie salickim)
• ujednolicenie systemu urzędów oraz podziału administracyjnego (hrabstwa i marchie)
• rozwój systemu feudalnego
• upowszechnienie urzędów dworskich

Aspekt gospodarczy:

• reforma monetarna – wprowadzenie wspólnej waluty o jednolitym wyglądzie – srebrnego denara
• reforma miar i wag

Aspekt kulturowy:

• odwołanie się do chrześcijaństwa jako czynnika wspólnego dla mieszkańców kontynentu
• renesans karoliński – ożywienie intelektualne
• dbałość o oczyszczenie łaciny dzięki nauczycielom z Bizancjum
• dbałość o podniesienie poziomu szkolnictwa poprzez organizację szkół przyklasztornych (siedem sztuk wyzwolonych: cykle trivium i quadrivium)
• ujednolicenie kroju pisma łacińskiego (minuskuła karolińska)
• próby ujednolicenia architektury, która miała nawiązywać do budownictwa antycznego (architektura karolińska)

Należy jednak pamiętać o tym, że koronacja Karola na cesarza oznaczała pogłębienie konfliktu z Cesarstwem Wschodniorzymskim, ponieważ kolejni cesarze rezydujący w Konstantynopolu uważali się za prawowitych spadkobierców Imperium Rzymskiego. Karol podejmował jednak próby wskrzeszenia ogólnoeuropejskiego cesarstwa. Miało się to stać dzięki jego małżeństwu z córką cesarza bizantyńskiego. Panowanie Karola utrwaliło chrześcijaństwo w Europie Zachodniej. Wspólne zagrożenie ze strony Arabów pomogło ugruntować mieszkańcom państwa Franków poczucie więzi kulturowej i religijnej. Wytworzono wówczas szereg podań, które wzmocniły ich tożsamość (np. Pieśń o Rolandzie). Ponadto dla określenia mieszkańców tego państwa zaczęto używać określenia „Europejczycy”. Za panowania Karola wykształciły się cechy organizacji państwa, które po rozpadzie cesarstwa upowszechniły się w całej Europie. O znaczeniu władzy Karola świadczy chociażby fakt, że od jego imienia w wielu językach wywodzi się słowo „król”.

Temat 3: Przedstaw wpływ idei oświeceniowych na zmiany ustrojowe, społeczno-gospodarcze i kulturowe w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej.

Wstęp:

Osiemnaste stulecie to niezwykle trudny okres w historii Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Niemal od początku wieku państwo polsko-litewskie musiało mierzyć się z pogłębiającym się kryzysem ustrojowo-politycznym, związanym z niewydolnością systemu demokracji szlacheckiej oraz popadnięciem w zależność od Rosji. Dopiero rządy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795), choć wiązały się z upadkiem Rzeczpospolitej w wyniku rozbiorów, były okresem zmian oraz ograniczonych reform, które miały na celu uratowanie tego państwa. Niniejsza praca poświęcona będzie wpływowi idei oświeceniowych na rzeczone zmiany. Pod pojęciem „Oświecenia" rozumiem nurt myślowy i kulturowy, powstały na przełomie XVII i XVIII wieku w Europie Zachodniej, charakteryzujący się racjonalizmem (prymatem rozumu nad wiarą), naturalizmem i empiryzmem (rozwojem nauki) oraz optymizmem co do możliwości zmian i uzyskania postępu społecznego. W swojej pracy skupię się przede wszystkim na wspomnianym okresie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, gdyż to właśnie pod jego rządami zaszły główne zmiany, powiązane z ideami oświeceniowymi.

Zmiany ustrojowe:

• postulaty oświeceniowe: wzrost siły państwa (absolutyzm oświeceniowy), idea trójpodziału władzy (Monteskiusz), odejście od zaszłości feudalnych na rzecz tworzenia nowego, racjonalnego ustroju, rozwój idei konstytucyjnej (USA, Francja),
• Rzeczpospolita: postulaty reformy dotychczasowego ustroju Rzeczpospolitej, zniesienie źle funkcjonujących instytucji (m.in. liberum veto), reforma urzędów centralnych (próby tworzenia organu rządowego, np. dostosowania Rady Nieustającej), reforma prawa (kodeks Zamoyskiego odrzucony w 1780 roku), zmiany wprowadzone w okresie Sejmu Czteroletniego na czele z Konstytucją 3 Maja, realizującą łagodną wersję ideałów oświeceniowych.

Zmiany społeczno-gospodarcze:

• postulaty: odejście od feudalnych ograniczeń stanowych, wzrost roli burżuazji, merytokracja, fizjokratyzm (pogląd widzący główne bogactwo w ziemi i rolnictwie), powiązanie ze zmianami rewolucji przemysłowej i technicznej.
• Rzeczpospolita: zmiany w szkolnictwie (Komisja Edukacji Narodowej, Towarzystwo Ksiąg Elementarnych), budowa nowej, wykształconej elity wojskowo-politycznej (Szkoła Rycerska), nadanie praw politycznych mieszczanom (prawo o miastach 1791 roku), dążenie do odejścia od pańszczyzny i zniewolenia chłopstwa, wspieranie zmian gospodarczych, rozwoju przemysłu i inwestycji infrastrukturalnych.

Zmiany kulturowe:

• Oświecenie: rozwój filozofii oświeceniowej, powrót do klasycznych wzorców w sztuce i architekturze (klasycyzm), rozwój publicystyki wspierającej program reform
• Rzeczpospolita: patronat królewski nad kulturą (obiady czwartkowe), rozwój intelektualny i kulturalny, działalność artystów (Ignacy Krasicki, Canaletto, Marcello Bacciarelli), inwestycje architektoniczne (Łazienki Królewskie).

Podsumowanie:

Idee oświeceniowe miały znaczący wpływ na zmiany w Rzeczpospolitej w XVIII wieku – były głównym motorem postulatów reform oraz odrodzenia intelektualnego państwa polsko-litewskiego. Niestety, trudna sytuacja geopolityczna Rzeczpospolitej i lata zaniedbań w zmianach ustrojowych nie pozwoliły na odbudowę jej pozycji i doprowadziły do rozbiorów i zniknięcia tego państwa na 123 lata z map Europy. Sama Konstytucja 3 Maja, która była zwieńczeniem procesu reform inspirowanych myślą oświeceniową, mimo krótkotrwałego obowiązywania położyła jednak fundament pod zachowanie polskiej świadomości narodowej i późniejsze odzyskanie niepodległości.

Temat 4: Brak wiary w zwycięstwo, dysproporcja sił czy obojętność Europy na los Polaków? Scharakteryzuj przyczyny upadku powstania listopadowego i oceń, która z nich miała decydujący wpływ na jego klęskę. W pracy wykorzystaj materiały źródłowe (s. 26–27).

Powstanie listopadowe, zwane też wojną polsko-rosyjską wybuchło w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku, a zakończyło się 21 października 1831 roku. Objęło Królestwo Polskie i część ziem zabranych (Litwę, Żmudź i Wołyń). Było to polskie powstanie narodowe, które wymierzone było przeciwko Rosji.

Przyczyny wybuchu powstania:

• nieprzestrzeganie przez carów Imperium Rosyjskiego postanowień konstytucji z 1815 roku,
• zniesienie wolności prasy,
• wprowadzenie cenzury prewencyjnej,
• zawieszenie wolności zgromadzeń,

Przyczyny upadku powstania:

Przyjmuje się, że powstanie listopadowe nie miało szans powodzenie. Powodów tego stanu rzeczy jest wiele.

Niewątpliwy wpływ na upadek powstania miała przewaga liczebna Rosjan (Królestwo Polskie miało 4,3 ml mieszkańców, a Rosja – 50 mln – źródło A). Rosjanie mieli też znaczną przewagę militarną – siły zbrojne Królestwa Polskiego liczyły 100 tys. osób, a Rosji – 200 tys., zatem stosunek wypadał 1:2 na korzyść Rosji. Przy czym warto podkreślić, że dane dotyczące Królestwa Polskiego ukazują stan po mobilizacji, a dotyczące Rosji obejmują jedynie wojska skierowane do tłumienia powstania.

Wśród innych przyczyn należy wyliczyć m.in.:

• dowódcy unikali starć, wierząc w litość zaborcy,
• dyktator odmawiał formowania oddziałów ze zgłaszających się ochotników spoza Królestwa - Źródło B.
• nieudolność gen. Jana Skrzyneckiego, jednego z dyktatorów powstania doprowadziła do przegrania bitwy pod Ostrołęką. Nie wierzył on w powodzenie powstania i bez zezwolenia Rządu Narodowego starał się pertraktować z głównodowodzącym siłami przeciwnika Iwanem Dybiczem,
• zbulwersowanie społeczeństwa polskiego nieudolnością gen. Skrzyneckiego. Zaowocowało to odebraniem mu 11 sierpnia 1831 roku przez sejm przywództwa, które powierzono gen. Janowi Krukowieckiemu,
• zaniechanie realizacji planu Ignacego Prądzyńskiego i usunięcie zdolnego ppłk. ze sztabu. Był on propagatorem zdecydowanych działań zaczepnych,
• brak poparcia ze strony Anglii i Francji. Władze powstańcze starały się uzyskać uznanie międzynarodowe dla powstania. Czyniły to powołując się na postanowienia kongresu wiedeńskiego,
• Rosjanie otrzymali pomoc z Prus w postaci żywności i amunicji.
• brak aprobaty i wsparcia międzynarodowego,
• brak jednomyślności organizatorów powstania (Konserwatyści i część liberałów chcieli prowadzić rozmowy z Rosją, aby uzyskać większą autonomię, a Towarzystwo Patriotyczne forsowało realizację koncepcji Polski niepodległej w granicach sprzed pierwszego rozbioru),
• generałowie polscy unikali walki,
• zaborcy stosowali represje stanowiące odwet za działania powstańców.

Podsumowując, na upadek powstania listopadowego złożył się zarówno brak wiary w zwycięstwo, dysproporcja sił oraz obojętność Europy na los Polaków. Najbardziej subiektywną przyczyną był oczywiście brak wiary w zwycięstwo - nie tylko Polaków, ale co gorsza - głównodowodzących, którzy starali się pertraktować z Rosją. Jednakże u podstaw porażki leży olbrzymia dysproporcja sił i źle obrana strategia.

Temat 5: Polska wobec agresji sąsiadów. Scharakteryzuj i oceń postawę polskiej armii, władz i społeczeństwa, a także sojuszników Polski w trakcie wojny obronnej w 1939 roku. W pracy wykorzystaj materiały źródłowe (s. 28–29).

Wstęp:

Wybuch II wojny światowej w dniu 1 września 1939 roku był jedną z najważniejszych dat w historii Polski. Po ponad 20 latach funkcjonowania niepodległej II Rzeczpospolitej, państwo to upadło pod ciosami dwóch totalitarnych sąsiadów: Niemiec hitlerowskich i stalinowskiego Związku Radzieckiego. Doświadczenia pierwszego etapu wojny znacząco wpłynęło na dalsze losy Polski i Polaków, którzy walczyli z niemieckim agresorem do końca II wojny światowej, przez kolejne ponad cztery dekady byli natomiast podporządkowani ZSRR. Celem niniejszej pracy jest pokazanie przebiegu wojny obronnej 1939 roku i zwrócenie uwagi na postawę polskiej armii, władz Rzeczpospolitej, społeczeństwa, a także sojuszników Polski – Francji i Wielkiej Brytanii oraz Rumunii. Czasowo praca ograniczy się ściśle do dat granicznych działań wojennych w Polsce – od momentu wybuchu wojny (1 września 1939 roku) do zakończenia bitwy pod Kockiem, ostatniej regularnej bitwy całej kampanii (5 października 1939 roku). Zakres terytorialny pracy dotyczyć będzie ściśle ziem przedwojennej Polski, choć pewne odniesienia będą dotyczyły także państw wrogich (Niemiec i zależnej od nich Słowacji oraz Związku Radzieckiego), oraz sojuszników Polski (Francja, Wielka Brytania, Rumunia).

Termin „wojna obronna 1939 roku" to jedno z określeń, używanych w historiografii dla opisu walk toczonych przez Wojsko Polskie z Niemcami i ZSRR między 1 września a 5 października 1939 roku. Inne używane określenia to „kampania wrześniowa", „kampania polska", „kampania 1939 roku" oraz „Wrzesień".

Rozwinięcie

Postawa polskiej armii (źródło A):

• przygotowanie do kampanii: obrona całości (niekorzystnie ułożonej) granicy polsko-niemieckiej, podział na armie, samodzielne grupy operacyjne oraz Lądową Obronę Wybrzeża,
• bitwa graniczna: atak Niemców na północnym Mazowszu, Pomorzu, w kierunku Łodzi, na Śląsku oraz z terytorium Słowacji. Najważniejsze bitwy: Mława, Mokra, obrona Westerplatte,
• odwrót Wojska Polskiego: odwrót oddziałów polskich na wschód, szybki marsz wojsk niemieckich na Warszawę oraz za Wisłę, mający na celu otoczenie wojsk polskich. Rozbicie odwodowej Armii „Prusy" pod Tomaszowem Mazowieckim, obrona Wizny, nieudana próba „zwrotu zaczepnego" Armii „Poznań" i „Pomorze" – bitwa nad Bzurą,
• agresja radziecka z 17 września 1939 roku: atak Armii Czerwonej na słabo bronione Kresy Wschodnie, szybki marsz na zachód. Walki o Wilno, Grodno, Kobryń, Sambor, Husiatyń, Czortków, walki zgrupowania Korpusu Ochrony Pogranicza pod Wytycznem i Szackiem,
• dogasanie walk: rozbicie ostatnich zgrupowań Wojska Polskiego w bitwach pod Tomaszowem Lubelskim i Lwowem, obrona ostatnich punktów oporu: Gdyni, Warszawy, Modlina i Helu. Bitwa SGO „Polesie" pod Kockiem,
• ocena: Wojsko Polskie stawiało zacięty opór Niemcom, jednak z powodu niekorzystnego położenia strategicznego (m.in. długa granica polsko-niemiecka), przewagi technicznej i operacyjnej Niemców (taktyka blitzkriegu, przewaga w lotnictwie i broni pancernej) oraz błędów Naczelnego Wodza i dowódców kampania została przegrana.

Postawa władz (źródło C):

• zdecydowany opór władz Rzeczpospolitej wobec agresji niemieckiej, zarówno jednak Naczelny Wódz jak i władze państwa najpierw wyjechały z Warszawy, a potem przekroczyły granice z Rumunią w celu kontynuowania walki, co potraktowano jednak jako ucieczkę przed wrogiem,
• Naczelny Wódz nie wydał rozkazu walki z agresją radziecką i nakazał wycofanie się na Węgry i do Rumunii, co w przyszłości skomplikowało relacje polsko-radzieckie,
• ocena: władze państwa, choć podjęły walkę z Niemcami, swoim wyjazdem do Rumunii zawiodły część społeczeństwa, które tym bardziej krytycznie oceniło dotychczasowe władze wywodzące się z obozu piłsudczykowskiego.

Postawa społeczeństwa:

• społeczeństwo, w miarę swoich możliwości, zaangażowało się w obronę Ojczyzny przed wrogim najazdem – mobilizowani żołnierze stawiali się w wyznaczonych miejscach, regularne oddziały wspierały oddziały ochotników, cywile pomagali w przygotowaniach obronnych (np. w Warszawie).
• po wyjeźdźcie władz państwowych z Warszawy symboliczną rolę przywódcy walczącego miasta odegrał jego komisaryczny prezydent, Stefan Starzyński (źródło D).
• ocena: społeczeństwo polskie, wbrew podziałom politycznym, w zdecydowany sposób przeciwstawiło się najazdowi niemieckiemu i radzieckiemu, po klęsce na froncie kontynuowało zaś opór wobec okupantów.

Postawa sojuszników:

• Francja była sojusznikiem Polski od 1921 roku, jednak w okresie dwudziestolecia międzywojennego wzajemne stosunki układały się różnie. W 1939 roku, po aneksji Czechosłowacji, sojusz został odnowiony i wzbogacony najpierw gwarancjami ze strony Wielkiej Brytanii, a potem sojuszem z tym państwem podpisanym w sierpniu 1939 roku.
• Alianci zachodni próbowali zapobiec kolejnej wojnie światowej, ostatecznie jednak 3 września wypowiedzieli wojnę Niemcom. Oddziały francuskie podjęły lokalne akcje ofensywne przeciwko Niemcom, a w połowie września miały zaatakować III Rzeszę i odciążyć tym samym broniącą się Polskę. Jednak na konferencji w Abbeville (źródło B) podjęły decyzję o nie rozwijaniu ofensywy. Alianci zachodni nie interweniowali też jawnie w konflikt polsko-radziecki
• Rumunia była sojusznikiem Polski od 1921 roku, sojusz ten był skierowany przeciwko ZSRR. W 1939 roku władze Polski liczyły na możliwość swobodnego przejazdu przez Rumunię na Zachód oraz możliwość transferu żołnierzy, jednak pod naciskiem Niemiec Polacy zostali internowani na terenie swojego teoretycznego sojusznika.
• ocena: sojusznicy Polski we wrześniu 1939 roku w znacznym stopniu zawiedli pokładane w nich nadzieje, nie udzielając realnej pomocy walczącemu z Niemcami państwu. Postawę aliantów zachodnich określa się mianem „zdrady", chociaż dyskusje na ten temat wciąż trwają. Faktem jest jednak, że Francja i Wielka Brytania kontynuowały wojnę z Niemcami i wspierały powstanie Rządu RP na Uchodźstwie.

Podsumowanie:

Wojna obronna 1939 roku była trudnym testem dla Polski – jej armii, władz, społeczeństwa i polityki międzynarodowej. Jak poszczególne z tych składowych zdały ten egzamin? Najbardziej zawiedli Polaków jej sojusznicy, którzy nie udzielili im realnej pomocy – można jednak zastanawiać się, czy taka pomoc była w ogóle możliwa. Kontrowersje budzi też postawa władz, które krytykuje się za złe przygotowanie Polski do wojny oraz „ucieczkę" do Rumunii. Pokładanych nadziei nie spełniło też Wojsko Polskie, które mimo heroizmu żołnierzy i lokalnych sukcesów przegrało całą kampanię i to, jak zauważył płk Marian Porwit, w gorszym stylu niż było to możliwe. Najlepiej wypadła postawa społeczeństwa, które stawiło opór najeźdźcom i przez kolejne prawie sześć lat w mniejszym lub większym stopniu wspierało walkę o niepodległość.

Jak poszła Wam matura z historii 2019? Który temat maturalny wypracowania wybraliście i co sprawiło Wam największą trudność? Podzielcie się swoimi opiniami w komentarzach!

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/