Matthew Restall – „Siedem mitów podboju Ameryki. Dzieje hiszpańskiej konkwisty” – recenzja i ocena
Matthew Restall – „Siedem mitów podboju Ameryki. Dzieje hiszpańskiej konkwisty” – recenzja i ocena
Dzieje podboju Ameryk to, nie ma co ukrywać, w naszych szerokościach geograficznych egzotyka. Dawna Rzeczpospolita nie uczestniczyła w podbijaniu Nowego Świata. Jednakże nie jest tak, że zupełnie nas to nie dotyczyło. Wszak odkrycie Kolumba wyznacza koniec średniowiecza i początek nowożytności. Odkrycia zupełnie zmieniły mentalność współczesnych i układ sił w Europie windując peryferyjną Hiszpanię (dopiero co odbitą z rąk mahometan) do grona mocarstw.
Przez wieki obraz konkwisty obrósł w wiele legend i mitów. Matthew Restall, badacz dziejów Ameryki Łacińskiej i wykładowca uniwersytecki postanowił się z nimi rozprawić.
W tym miejscu wypada zrobić kilka zastrzeżeń. Polski tytuł nie jest w pełni trafiony (oryginalny tytuł to Seven Myths of the Spanish Conquest) – rzecz dotyczy oczywiście Ameryki Środkowej i Południowej oraz Meksyku, w żadnym razie reszty Ameryki Północnej. Poza tym NIE są to absolutnie dzieje konkwisty. To nie jest pozycja historyczna (przynajmniej sensu stricto) tylko historiograficzna, a czasami wręcz historiozoficzna.
Stanowi to pewien problem, ponieważ czytelnik nie znający historii hiszpańskich podbojów ma prawo czuć się zagubiony podczas lektury. Brakuje tu jakiegoś chociaż podstawowego kalendarium. Wydaje się, że autor zakłada, że książka trafi do ludzi już znających przynajmniej podstawowe daty i fakty. Nie jest to też pozycja najnowsza – oryginał ukazał się w 2003 r.
Autor, na podstawie swoich doświadczeń jako naukowca i wykładowcy, stworzył listę siedmiu mitów jakie pokutują w świadomości współczesnych. Są to: mit wyjątkowych ludzi, mit królewskiej armii, mit białego konkwistadora, mit dokończenia, mit (nie)zrozumienia, mit unicestwienia rdzennej ludności oraz mit wyższości. Każdy z nich po kolei analizuje i demaskuje. W najprostszym ujęciu „porównuje fałszywe opisy konkwisty z tymi prawdziwymi”.
Pierwszy mit dotyczy rzekomo niewielkiej liczby Hiszpanów, dowodzonych przez wybitne jednostki takie jak Cortés czy Pizarro. Restall wykazuje tu, że w rzeczywistości Hiszpanie korzystali z procedur ustalonych przez wieki rekonkwisty, a wybitne jednostki wcale takimi nie były, sprzyjało im tylko szczęście. Poza tym konkwistadorom towarzyszyły wielotysięczne armie indiańskich sprzymierzeńców.
Drugi dotyczy mylnej opinii jakoby podboje były opłacane z królewskiego skarbca i prowadzone przez zawodowych żołnierzy. W rzeczywistości były to prywatne przedsięwzięcia, których koszt musiał się zwrócić, a prawdziwych żołnierzy wśród uczestników prawie nie było.
Kolejny zdemaskowany mit to mit białego człowieka. Jak się bowiem dowiadujemy, Hiszpanom towarzyszyły dziesiątki czarnych niewolników, którzy brali udział w walkach. Mogli w ten sposób uzyskać wolność, a nawet sami zostać konkwistadorami. Jak wcześniej wspomniano, w wielkiej liczbie wykorzystywani byli również miejscowi sprzymierzeńcy.
Mit dokończenia z kolei mówi o tym, jakoby podbój dokonał się szybko i w sposób całkowity. Okazuje się jednak, że nawet aż do XIX w. nie był wcale zakończony. Istniały miejsca nie tknięte stopami konkwistadorów, a podbici Indianie potrafili się zbuntować i wykorzystywali nadarzające się okazje by wywalczyć jak najwięcej niezależności. Niezrozumienie dotyczy, najprościej rzecz ujmując, komunikacji oraz spotkania kompletnie odmiennych kultur. Dobrzy tłumacze byli na wagę złota, Hiszpanie posuwali się do porywania tubylców by nauczyć ich swojego języka. W tym rozdziale przekonamy się, w jaki sposób obie strony rozumiały swoje intencje.
Mit unicestwienia przekonuje, że konkwista pchnęła świat rdzennej Ameryki w nicość. Tak jednak nie było – rdzenne kultury wykazały się odpornością oraz umiejętnością adaptacji. Ostatniego mitu, wyższości, nie ma chyba potrzeby wyjaśniać.
Lekturę kończy epilog czyli wydarzenia z roku 1525, gdy Cortés zgładził ostatniego cesarza Azteków, oskarżając go o spisek przeciw Hiszpanom. Na tym przykładzie autor pokazuje wszystkie poruszane przez siebie mity w praktyce.
Muszę przyznać, że mam z tą pozycją kłopot. Nie neguję ogromnej wiedzy i erudycji autora – bibliografia zajmuje trzydzieści stron! – to jednak nie mogę oprzeć się wrażeniu, że w wielu miejscach stara się odpowiedzieć samemu sobie.
W pierwszym rozdziale argumentacja opiera się na jednostkowych przykładach z różnych lat, brakuje, mi przynajmniej, twardych danych – było tyle Hiszpanów naprzeciw tylu Indian. Ostatecznie jednak to konkwistadorzy podbili kontynent – byli to ochotnicy jak sam wykazuje autor – w relatywnie niewielkiej liczbie. Nie zostałem przekonany, że Cortés nie był wybitnym przywódcą. Myślę, że samym szczęściem nie zdołałby pokonać imperium Azteków.
Bardzo istotną kwestią jest fakt epidemii przywleczonych przez Hiszpanów, które zdziesiątkowały rdzenne populacje skuteczniej, niż mogłaby to zrobić jakakolwiek armia. Restall wspomina o tym tylko zdawkowo w ostatnim rozdziale w kilku zaledwie zdaniach. Dla czytelności książki nie zaszkodziłoby też gdyby epilog stał się wstępem.
Siedem mitów... jest próbą innego spojrzenia na podbój Ameryki. Nowym podejściem do historii, kładącym akcenty na zagadnienia być może pomijane, a na pewno marginalizowane. Analizą stereotypów, która sama w sobie jest rzeczywiście ciekawa. Bardzo prawdopodobnym jest, że wielu czytelników, pozostanie mniej sceptycznymi po lekturze. Szczególnie ci, którzy „zjedli zęby” na tym temacie i znają daty, nazwiska, fakty docenią inne spojrzenie bo – jeszcze raz wypada powtórzyć – to nie jest historia konkwisty.
