Mariusz Samp: Miecław miał szansę na zjednoczenie pod swoim zwierzchnictwem państwa polskiego, ale ostatecznie tak się nie stało

Magdalena Mikrut-Majeranek: Pana najnowsza publikacja traktuje o Mazowszu z pierwszej połowy XI wieku. Kiedy ta kraina weszła w skład włości piastowskich?

Mariusz Samp: Odpowiedź na tak zadane pytanie jest niezwykle trudna. W zasadzie nie wiemy, kiedy się to dokonało. Dotychczasowi badacze w interesującej spawie wysunęli kilka godnych uwagi koncepcji. Według jednej z grupy uczonych, Mazowsze weszło w skład monarchii Piastów już w pierwszej połowie X wieku, a więc w czasach przedmieszkowych.

Zdecydowana większość badaczy sądziła natomiast, iż podbój tej krainy przeprowadził dopiero Mieszko I. Zdaniem archeologa A. Buko, Polanie, wychodząc z Wielkopolski, skierowali swoją uwagę najpierw na Mazowsze (około 950 roku), następnie zaś na Pomorze Wschodnie, ziemię sandomierską, Pomorze Zachodnie, Śląsk. Ostatnim ich nabytkiem miała być ziemia krakowska.

Ostatnio problematyką chronologii zajęcia prowincji mazowieckiej przez Piastów zajął się historyk gdański B. Śliwiński. W jego opinii wojowniczy ród z Wielkopolski rozpoczął w pierwszej kolejności ekspansję na północ (Pomorze Wschodnie), po czym pojawił się na Mazowszu (lata 60. X wieku) w celu przechwycenia srebra arabskiego płynącego ze wschodu.  

Wskazuje Pan, że „penetracja Mazowsza przez Piastów wiązała się z gruntownymi zmianami w tutejszej sieci grodowej”. Co zmieniło się dla mieszkańców tych ziem po przejściu pod rządy Piastów?

Zmiany w tym zakresie pozwalają nam dostrzec dopiero wyniki badań archeologicznych. Piastowie po wkroczeniu na Mazowsze zniszczyli część mazowieckich grodów, a w ich miejsce wybudowali nowe. Inne zaś ośrodki zostały całkowicie opuszczone i musiało minąć nieraz wiele stuleci zanim zostały one ponownie zasiedlone.

W odległym o około 50 kilometrów od Płocka Płońsku Piastowie wybudowali gród, wzniesiony za pomocą charakterystycznej dla grodów wielkopolskich techniki hakowej. Jest to pierwszy jak dotąd znany tego typu obiekt z Mazowsza. Wał płoński według ustaleń dendrochronologicznych powstał jeszcze w latach 70. X wieku, a więc niedługo po pojawieniu się pierwszych informacji o państwie Mieszka I w przekazach pisanych. Można się domyślać, iż wzniesienie grodu w Płońsku wiązało się z podbiciem tego terenu, co Piastowie natychmiast zamanifestowali budową nowej warowni. Nie inaczej było w przypadku grodu w Płocku, Raciążu, Szreńsku, Ciechanowie, Grudusku, Grzebsku czy Nasielsku.                              

Rzadko się o tym mówi, ale przez pewien okres czasu Płock, który był stolicą Mazowsza był również stolicą Polski. W jakim okresie?

Rzeczywiście mało się o tym mówi. Warto w tym miejscu zauważyć, iż termin „stolica”, tak jak go dzisiaj rozumiemy, w średniowieczu, biorąc pod uwagę realia polskie, praktycznie nie istniał. Władca jako tzw. „rex ambulans” przenosił się z miejsca na miejsce, objeżdżając wszystkie swoje włości. Wiemy natomiast, iż poszczególni nasi władcy upodobali sobie niektóre grody, w których najczęściej przebywali i gdzie przyjmowali obce poselstwa.

Zdaniem naszego najstarszego kronikarza Anonima zwanego Gallem, książę Władysław Herman (1079-1102) „zawsze najchętniej przemieszkiwał na swym Mazowszu”. Komentarz odnosił się wprawdzie do ostatnich lat panowania Władysława Hermana, ale zdaniem historyków można go spokojnie rozciągnąć na całą jego karierę. Warto dodać, iż kronikarz mówiąc o Mazowszu miał w tym wypadku na uwadze Płock.

W publikacji „Mazowsze 1047” opisuje Pan starcie między księciem piastowskim Kazimierzem Odnowicielem a możnowładcą Miecławem. Jakie czynniki wpłynęły na rozwój kariery człowieka, który zaczynał jako cześnik króla Mieszka II, a niedługo później został władcą Mazowsza?

Biografia Miecława, byłego cześnika Mieszka II Lamberta, jest słabo rozpoznana. Wiele faktów z jego życia jest nieznanych. Miecławowi w zdobyciu władzy pomógł niewątpliwie wstrząs, jaki dotknął państwo polskie po śmierci Mieszka. Mowa tu o buncie możnych, którzy najpierw wypędzili z kraju matkę Kazimierza Odnowiciela, Rychezę, a następnie jego samego. Przypuszcza się, iż Miecław mógł w tym spisku odegrać pierwsze skrzypce. Jeśli tak było, to nie dziwi, iż zdołał on przechwycić rządy na Mazowszu, których nie oddał de facto aż do swojej śmierci.

Czy Miecław miał szansę na zjednoczenie pod swoim zwierzchnictwem państwa polskiego w kształcie sprzed wypędzenia Kazimierza z Polski?

Część historyków sądzi, iż Miecław miał takie szanse, aczkolwiek w ostatecznym rozrachunku tak się nie stało. W tym miejscu należy pamiętać o tym, iż możnowładca ten panował nie tylko na Mazowszu, ale również – co wykazał w swych badaniach J. Bieniak – nad Podlasiem, częścią Wielkopolski, Kujawami oraz ziemią chełmińską. Jak widać, Miecław rozporządzał sporym terytorium i gdyby nie rychły powrót Kazimierza Odnowiciela z wygnania (ok. 1039 roku), to najprawdopodobniej sięgnąłby po pozostałe ziemie należące do Piastów.

Podczas przygotowania do rozprawy z Miecławem ważny okazał się polsko-ruski sojusz zawarty w wyniku małżeństwa Kazimierza Odnowiciela z przedstawicielką rodu kijowskich Rurykowiczów – Dobroniegą Marią. Czy okazał się trwały?

Małżeństwo, o którym pani mówi, doszło do skutku – zdaniem specjalistów – najpóźniej w 1042 roku, aczkolwiek szereg danych wskazuje, iż Kazimierz Odnowiciel poślubił ruską księżniczkę znacznie wcześniej. Zawarty przy tej okazji sojusz z Rurykowiczami okazał się nadzwyczaj trwały i przetrwał tak naprawdę wiele długich lat. Jeszcze następcy Kazimierza korzystali z profitów zbliżenia Piastów z Rurykowiczami. 

Dość powiedzieć, że w 1043 roku siostra Kazimierza, Gertruda, wyszła za mąż za Izjasława, syna Jarosława Mądrego. Małżeństwo to nie tylko utrwalało, ale również rozwijało związek między obu dynastiami.

Pierwsze starcie połączonych sił Jarosława Mądrego i Kazimierza Odnowiciela z Miecławem miało miejsce w 1041 roku, o czym napisano w „Powieści minionych lat”. Jak zakończyła się wówczas ta wyprawa?

Wspomniana przez panią redaktor „Powieść minionych lat” pod rokiem 1041 zanotowała informację o następującej treści: „poszedł Jarosław na Mazowszan w łodziach”. Na podstawie tak krótkiego komunikatu nie jesteśmy w stanie zbyt wiele powiedzieć, zarówno w sprawie przebiegu samej kampanii, jak i jej rezultatów. Zdaniem historyków, omawiana w tym miejscu wyprawa zakończyła się fiaskiem napastników, skoro ci kilka lat później (1047) ponownie pojawili się na Mazowszu.

Niekiedy można spotkać się z sugestią, iż Miecław w toku wyprawy z 1041 roku utracił Podlasie, jednak na potwierdzenie tej hipotezy brakuje jakichkolwiek dowodów źródłowych. Nie ulega natomiast wątpliwości, iż Kazimierz Odnowiciel był rozczarowany przebiegiem całej kampanii, ponieważ w dalszym ciągu trwało mazowieckie państwo Miecława, będące konkurencją dla władztwa Piastów.

Co doprowadziło do wybuchu tytułowej bitwy z 1047 roku?

Odpowiedź jest banalnie prosta: chęć zlikwidowania władztwa Miecława, którego pozycja z roku na rok w regionie wzrastała. Możny ten dysponował nie tylko licznym wojskiem, ale również miał przy sobie potężnych sojuszników w postaci Pomorzan oraz najprawdopodobniej Prusów, Jaćwingów i Litwinów. Nie trzeba chyba nikogo przekonywać o tym, iż z tak rozbudowanym zapleczem Miecław miał szanse dużo zdziałać i nawet pokusić się o ruszenie na Kraków, skąd mógł wyprzeć Kazimierza Odnowiciela.

Ten ostatni nie zamierzał jednak do tego dopuścić, stąd w 1047 roku wyruszyła potężna wyprawa polsko-ruska przeciw Miecławowi. Należy sądzić, iż głównym inicjatorem jej zorganizowania był właśnie Kazimierz Odnowiciel, który na wieść o przerwaniu wojny Rusi Kijowskiej z Bizancjum (1046) wysłał swych posłów na dwór szwagra, aby ten pospieszył mu z pomocą. W pojedynkę bowiem piastowski książę nie miał co liczyć na obezwładnienie groźnego Miecława.

Czy można jednoznacznie wskazać, gdzie dokładnie stoczono bitwę?

Niestety nie możemy. Anonim zwany Gallem ogólnie tylko wspominał, iż Miecław został pokonany przez Kazimierza Odnowiciela nad urwistym brzegiem jakiejś rzeki. Wprawdzie niektórzy historycy przypuszczali, iż rzeką tą była Wisła lub Bug, jednak kronikarz doskonale znał te rzeki, wzmiankując o nich niejednokrotnie w swym dziele, stąd możemy tę lokalizację odrzucić, uznając ją za słabo udokumentowaną. Należy przy tym podejrzewać, iż Gall nie posiadał jakichś konkretniejszych danych na temat teatru działań wojennych z 1047 roku i dlatego nie podał interesujących nas szczegółów.

Kazimierz Odnowiciel dzięki koalicji polsko-ruskiej poprowadził swoje wojska do dwóch zwycięskich bitew, podczas których pokonał Mazowszan i Pomorzan. Jak wyglądał układ sił wojsk, które stanęły wówczas naprzeciwko siebie?

Jest to kolejne zagadnienie sporne w historiografii. Przypuszczalnie podczas obu bitew strona polska posiadała przewagę liczebną nad wrogiem, co zawdzięczała obecności wojsk ruskich, przywiedzionych osobiście przez Jarosława Mądrego. Trudno natomiast w tym miejscu określić chociaż orientacyjną wielkość poszczególnych armii walczących w 1047 roku. Wprawdzie na kartach niektórych opracowań można spotkać się z dokładnymi wyliczeniami w tej sprawie, lecz nie można przywiązywać do nich większej uwagi z uwagi na ich spekulatywny charakter.

Według Anonima zwanego Gallem, po stronie Miecława walczyło 30 hufców, zaś po stronie Kazimierza Odnowiciela – 3 hufce. Skąd kronikarz wziął te dane? Nie wiemy. Do podanych liczb należy podchodzić niezwykle ostrożnie, ponieważ Gall nie pisał o udziale Rusinów w wojnie 1047 roku, o których wiadomo skądinąd z „Powieści minionych lat”. Trudno rozstrzygnąć, czy nasz najstarszy dziejopis zrobił to specjalnie, czy też z jakichś innych nieznanych powodów poniechał uwzględnić ten ważny dla dzisiejszych badaczy szczegół. W każdym razie jest mało prawdopodobne, by te 3 hufce mogły pobić na głowę dziesięciokrotnie większe siły Miecława.

Gall Anonim wskazuje, że Miecław zginął podczas tytułowej bitwy, jednak Wincenty Kadłubek miał na ten temat inne zdanie. Jaki los spotkał możnowładcę?

Według mistrza Wincentego Kadłubka, Miecław zginął na terenie Prus, powieszony przez tamtejszych mieszkańców, którzy nie mogli pogodzić się ze śmiercią swoich krewnych podczas bitwy z Polakami. W wersję tę nie chcą jednak uwierzyć zawodowi historycy. I słusznie, ponieważ nic nie wiadomo o tym, by Kadłubek był lepiej poinformowany od Galla Anonima w całej sprawie. Co więcej, informacje podane przez Galla potwierdza w pewnym stopniu autor staroruskiej „Powieści minionych lat”, wzmiankując o śmierci Miecława z rąk Jarosława Mądrego. W konsekwencji należy uznać, iż Miecław poległ na polu tytułowej bitwy.

Pokonanie Mazowszan i Pomorzan miało kolosalne znaczenie dla państwa Kazimierza Odnowiciela. Jakie były długotrwałe skutki i najważniejsze konsekwencje wojny?

Zwycięstwo, jakie Kazimierz Odnowiciel odniósł w 1047 roku nad Mazowszanami i Pomorzanami spowodowało, iż Piastowie mogli ponownie włączyć do swego państwa Mazowsze oraz wszystkie ziemie kontrolowane dotąd przez Miecława. Dodatkowo udało im się przywrócić zwierzchnictwo nad Pomorzem, zmuszając tutejszych książąt do składania danin oraz przesyłania posiłków zbrojnych na każde ich wezwanie. Widzimy zatem, iż pokonanie Miecława niosło za sobą istotne konsekwencje. Dla Kazimierza najważniejsze było to, iż władztwo Miecława przestało bezpowrotnie istnieć.

Dziękuję serdecznie za rozmowę!