Marcin K. Schirmer – „Arystokracja. Polskie rody” – recenzja i ocena

O arystokracji polskiej słów kilka

Pierwsze rozdziały pracy zostały poświęcone historii arystokracji i jej miejscu w systemie społecznym w poszczególnych okresach historii Polski. Najwyższy status osiągnęła ona rzecz jasna w czasach I Rzeczpospolitej, a szczególnie w jej końcowym okresie. Autor interesująco charakteryzuje sposób kształtowania się magnaterii, jako osobnej, niezwykle wpływowej i majętnej grupy, mogącej na wielu polach konkurować z monarchami. Pomimo iż w II RP nie uznawano tytułów magnackich, to jednak pozycja towarzyszka i świetne wykształcenie gwarantowało znaczny udział tej grupy społecznej w życiu państwowym i narodowym.

Można powiedzieć, że dzieje polskiej arystokracji kończą się w 1945 r. wraz z ustaleniami konferencji jałtańskiej i poczdamskiej. Przejmujący władze nad Polską komuniści postanowili bowiem całkowicie zniszczyć rodziny magnackie, jako „przeżytek”. Przedstawiciele wielu rodów byli szykanowani, odbierano im majątek i włości gromadzone od wielu pokoleń. Przeważająca część z tych, którzy przeżyli wojnę zdecydowała się na emigrację. Szczególnie smutne jest, że w Polsce po 1989 roku zdecydowanej większości arystokratów nie zwrócono majątków zagrabionych przez komunistów.

Wydaję mi się jednak, że historia arystokracji, jako grupy społecznej powinna być ujęta nieco szerzej i zajmować więcej miejsca w tego typu publikacji. Sam szczególnie żałuję, że autor tak niewiele miejsca poświęcił okresowi II Wojny Światowej. Z kolei istotną zaletą tej części publikacji jest w moim przekonaniu „policzenie” polskich arystokratów w chwili obecnej i pokazanie jak ich losy układają się w III RP.

Historia rodzin magnackich

Marcin Schirmer prezentuje nam historię poszczególnych rodów arystokratycznych w postaci opisów ich losów na tle historii Polski. Autor przedstawia miejsce pochodzenia rodu, charakteryzuje to w jaki sposób uzyskał on szlachectwo oraz jak doszedł do majątku i wpływów, które pozwoliłby nazywać daną rodzinę arystokracją. W jego opisie widać szczególnie mocno w jaki sposób stawało się ich udziałem wielkie bogactwo. Ogromnie ciekawe są szczególnie opisy tworzenia się poszczególnych ordynacji magnackich.

Co warte podkreślenia, droga poszczególnych rodzin do bogactwa i wpływów była różna. Jedni, jak Zamoyscy, potrafili osiągnąć wysoka pozycję społeczną w ciągu pokolenia (zwykle dzięki zręczności swoich wybitnych przedstawicieli, w tym przypadku Jana Zamoyskiego). Inni zaś konsekwentnie i przez dłuższy czas budowali swoje miejsce w systemie społecznym I RP, tak jak Sanguszkowie.

Nie brakuje charakterystyki roli danego rodu w historii Polski i to zarówno dziejów chwalebnych jak i zaprzaństwa i zdrady. Niejednokrotnie zdarzało się też, że rodzina swoją późniejszą działalnością starała się zmazać piętno hańby, jakie na niej ciążyło po służbie na rzecz obcych państw członków ich rodu. Widać to bardzo dobrze w przypadku Potockich, którzy czynili wiele aby zapomniano o targowiczaninie Szczęsnym Potockim. Historia arystokracji zna też przypadki, gdy zdrada nie okazywała się być przesadnie kosztowna. Bogusław Radziwiłł mimo haniebności swoich czynów czasie potopu szwedzkiego nie poniósł za nie żadnej odpowiedzialności. Wiązało się to ze słabnącą od XVII wieku pozycją monarchy i coraz większymi wpływami magnatów, którzy dawali się korumpować obcym dworom.

Polska magnateria, co wyraźnie widać w ujęciu Schirmera, potrafiła pamiętać o swojej roli społecznej. Wielu arystokratów niezwykle chwalebnie zasłużyło się Polsce na wielu polach, w różnych okresach naszej historii. Chodzi tu zarówno o pełnienie najwyższych urzędów jak i troskę o dobra kultury, objawiającą się mecenatem i tworzeniem świetnie wyposażonych bibliotek.

W opisie autora widoczna jest także różnorodność rodów arystokratycznych pod względem pochodzenia. Część rodzin pochodziła z Korony, część z Litwy i ziem ruskich, a inni z terenu Inflant, jak np. Platerowie. Ostatecznie jednak ulegali oni wpływom polskiej kultury, by później samemu ją krzewić.

Ocena

Recenzowana książka stanowi dobry punkt wyjścia dla czytelników niemających wcześniej styczności z historią polskich rodzin arystokratycznych. Pierwsze rozdziały pokazują miejsce magnaterii w naszej historii i życiu społecznym. Opis poszczególnych rodów uświadamia jak ciekawe potrafiły być ich indywidualne historie. Autor stara się być krytyczny i uciekać od subiektywizmu. W przeważającej mierze mu się to udaje, choć niekiedy zdarza mu się traktować magnaterię dość łagodnie.

Książka została pięknie wydana. Nie brakuje doskonałych fotografii przedstawiających poszczególnych magnatów i ich niezwykłe rezydencje. Podsumowując, publikację Marcina Schirmera należy ocenić wysoko, jako przewodnik po dziejach najważniejszych polskich rodów magnackich. Pod względem merytorycznym, erudycyjnym, a także artystycznym książka prezentuje się naprawdę solidnie. Pewnymi mankamentem jest przesadna niekiedy wyrozumiałość dla arystokracji, ale jest to problem na tyle znaczący, aby zaburzyć zdecydowanie pozytywny odbiór pracy.

Redakcja: Michał Przeperski