Manifest PKWN, czyli narodziny Polski Ludowej w Moskwie

Manifest PKWN – zobacz też: Lato 1944 [Nieskończenie Niepodległa]

Pierwsze wydanie Manifestu PKWN (domena publiczna).

W drugiej połowie lipca 1944 roku, gdy Lubelszczyzna była zajmowana przez Armię Czerwoną, w daczy na podmoskiewskim osiedlu Barwicha trwały narady nad powołaniem instytucji, która będzie sprawować władzę na obszarach, które zostaną przyznane Polsce. Początkowo działająca pod okupacją niemiecką Krajowa Rada Narodowa, nadzorowana przez Polską Partię Robotniczą, miała zainstalować się na terenach odebranych Niemcom i podporządkować się dyrektywom, które byłyby wydawane z Moskwy. Dlatego przewidywano utworzenie Delegatury KRN dla Terenów Wyzwolonych.

Józef Stalin wolał jednak nie zdawać się na lojalność polskich towarzyszy zza linii frontu i w związku z tym 19 lipca 1944 roku kandydaci na członków Delegatury usłyszeli o zmianie planów wobec tymczasowej polskiej administracji. Dzień później, podczas spotkania z ministrem spraw zagranicznych Związku Sowieckiego Wiaczesławem Mołotowem poznali oni szczegóły powołania wysokiej rangi instytucji. Tak powstał Komitet Wyzwolenia Narodowego, a do wymyślonej przez Stalina nazwy dopisano niebawem przymiotnik „Polski”.

Formalne zakończenie tworzenia Manifestu PKWN nastąpiło 21 lipca 1944 roku. Następnego dnia rozgłośnia moskiewska wymieniła Chełm wśród zajętych miast, co stanowiło świetną okazją do podania informacji dotyczącej PKWN. Do urzędów i gazet rozesłano dwa dekrety Krajowej Rady Narodowej o powołaniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego oraz o utworzeniu Wojska Polskiego, powstałego z połączenia Armii Polskiej zorganizowanej w Związku Sowieckim i konspiracyjnej Armii Ludowej.

Sami członkowie KRN o decyzjach podejmowanych w ich imieniu w Moskwie nie mieli pojęcia. Dowiedzieli się o nich dopiero za pośrednictwem wspomnianego radia moskiewskiego, w którym wieczorem ogłoszono komunikat o powstaniu PKWN i odczytano Manifest. W nocy, też w stolicy ZSRR, wydrukowano pierwszy numer „Rzeczypospolitej”, organu PKWN, z datą 23 lipca i Chełmem jako rzekomym miejscem wydania.

Komitet stał się głównym organem rządowym „suwerennego Państwa Polskiego”, działającym jako nieoficjalny rząd tymczasowy. Głównym zadaniem miało być zarządzanie obszarami przekazanymi przez Związek Sowiecki. PKWN jak prawdziwy rząd miał przewodniczącego, zastępców i szefów resortów. Ze względów propagandowych przewodniczącym i szefem spraw zagranicznych mianowano Edwarda Osóbkę-Morawskiego, który związany był z ruchem socjalistycznym. Dla nadania Komitetowi ludowego charakteru, wiceprzewodniczącym i szefem resortu rolnictwa ustanowiono Andrzeja Witosa, który jako brat Wincentego spełniał w zasadzie rolę figuranta i po trzech miesiącach został pozbawiony stanowiska.

Wydawało się, że z racji toczącej się wojny, jedną z najważniejszych osób w PKWN będzie dowódca Armii Ludowej Michał Rola-Żymierski, który oficjalnie jako bezpartyjny objął kierownictwo nad obroną narodową. W rzeczywistości decydującą rolę w tymczasowym rządzie miały odegrać osoby pozostające na uboczu, ale najbardziej cieszące się zaufaniem moskiewskiej władzy. Kimś takim był m.in. Stanisław Radkiewicz, któremu powierzono resort bezpieczeństwa publicznego. Dla każdego, kto znał sowieckie realia, było jasne, że to będzie kluczowy urząd wśród całego gremium wchodzącego w skład PKWN.

Warto dodać, że wiceprzewodniczącą Komitetu została Wanda Wasilewska, córka Leona Wasilewskiego, ministra spraw zagranicznych w rządzie Jędrzeja Moraczewskiego. To właśnie ona odgrywała główną rolę w instytucji podległej Stalinowi.

Zdjęcie propagandowe przedstawiające osobę czytającą Manifest (domena publiczna).

Kolejne resorty otrzymali: Jan Stefan Haneman – gospodarkę narodową i finanse, Jan Czechowski – sprawiedliwość, Bolesław Drobner – pracę i opiekę społeczną, Stefan Jędrychowski – informację i propagandę, Stanisław Kotek-Agroszewski – administrację publiczną, Jan Michał Grubecki – pocztę i telegraf, Wincenty Rzymowski – kulturę i sztukę.

Łącznie w skład PKWN weszło pięciu członków Polskiej Partii Robotniczej, cztery osoby wywodzące się ze Stronnictwa Ludowego, trzech przedstawicieli Robotniczej Partii Polskich Socjalistów, jeden reprezentant Stronnictwa Demokratycznego i dwie osoby bezpartyjne. Pięciu członków PKWN mianowano bez podania nazwisk, gdyż znajdowali się na terenie okupacji niemieckiej, a jednym z nich był sekretarz generalny Polskiej Partii Robotniczej – Władysław Gomułka.

Obsadzenie resortów przez ludowców czy socjalistów miało ukazać różnorodność polityczną Komitetu, lecz tak naprawdę byli to ludzie, których ambicje i charaktery skłaniały do całkowitego podporządkowania się sowieckim mocodawcom.

Polecamy e-book Tomasza Leszkowicza – „Oblicza propagandy PRL”:

Terytoria kontrolowane przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego we wrześniu 1944 roku (aut. Mathiasrex, Maciej Szczepańczyk, na podstawie pracy autora Poznaniak, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe).

Wraz z komunikatem o powstaniu PKWN, radio moskiewskie nadało w audycji Związku Patriotów Polskich tekst Manifestu PKWN do narodu polskiego – w którym nawoływano do rozprawy z nazistowskimi Niemcami, ale jedynie u boku Armii Czerwonej. W manifeście także scharakteryzowano przyszły ustrój kraju, który miał się opierać na konstytucji marcowej, podkreślając, że legalną władzę w Polsce stanowi tylko Komitet. Rząd Polski na emigracji określono mianem władzy samozwańczej, nielegalnej i opartej na faszystowskiej konstytucji kwietniowej. Organizację władzy miały sprawować rady narodowe na szczeblach wojewódzkich, powiatowych, miejskich i gminnych.

Zapowiadano rozwiązanie władz okupacyjnych i policji granatowej, którą zastąpi Milicja Obywatelska. W kwestii gospodarczej miała nastąpić odbudowa zniszczeń, zwrot zagrabionej własności oraz wprowadzenie reformy rolnej w postaci parcelacji, bez odszkodowań majątków powyżej 50 hektarów w Polsce centralnej i ponad 100 hektarów na terenach włączonych do Rzeszy. Zaznaczono konieczność otrzymania odszkodowań wojennych od Niemiec. Dodatkowo poinformowano o zniesieniu kontyngentów, a nawet położono nacisk na ochroną własności prywatnej.

Obiecywano możliwość powrotu do kraju wszystkich Polaków, z wyjątkiem tych, którzy zdradzili Polskę w 1939 roku. W sprawie granic ogłoszono przyłączenie Pomorza i Śląska Opolskiego. Obiecywano polskie słupy graniczne na Odrze, a na wschodzie linię przyjaznego sąsiedztwa, opartego na zasadzie: ziemie polskie – Polsce, białoruskie, litewskie, ukraińskie – sowieckiej Białorusi, Litwie, Ukrainie. Natomiast podstawą stosunków zagranicznych miał być sojusz ze Związkiem Sowieckim, przyjaźń ze Stanami Zjednoczonymi, Wielką Brytanią i Francją oraz współpraca ze wszystkimi demokratycznymi państwami.

W Manifeście PKWN podkreślano hasła i symbole patriotyczne, aby stworzyć wrażenie, iż kraj kierowany przez nowe władze będzie kontynuacją państwa polskiego. W istocie wszelkie tezy demokratyczne zawarte w manifeście były tylko przykrywką dla łatwiejszego skomunizowania Polski.

Jedną z pierwszych decyzji PKWN – jeszcze przed wyjazdem z Moskwy – było uznanie przynależności wschodniej Polski do Związki Sowieckiego. Dlatego też warunkiem przetransportowania członków PKWN do Chełma było podpisanie zgody na granicę opierającą się o linię Curzona. Z kolei rząd w Moskwie zobowiązał się poprzeć polskie starania odnośnie granicy na Odrze i Nysie. Warto dodać, że 26 lipca zawarto utajnione porozumienie przekazujące władzom sowieckim prawo ścigania, sądzenia i karania obywateli za przestępstwa popełnione w nieokreślonej strefie działań wojennych.

27 lipca Sowieci przetransportowali członków PKWN do zajętego Lublina. PKWN przez niemal pół roku miał zarządzać Polską Lubelską, czyli wydzielonym tworem państwowym, bez ziem wcielonych do ZSRS i obszarów okupowanych przez Niemców. Sowieci od razu oficjalnie uznali PKWN za polski rząd – stwarzając pozory równorzędnych stosunków. Powstanie PKWN spowodowało sytuację, w której na ziemiach polskich zaczęły istnieć dwa ośrodki władzy państwowej – z jednej strony rząd RP w Londynie, Delegatura Rządu na Kraj i Krajowa Rada Ministrów, cieszące się poparciem społeczeństwa i zachodnich aliantów, z drugiej strony PKWN mający znikomą sympatię Polaków, ale za to ogromne wsparcie sił Armii Czerwonej.

22 lipca przez cały okres PRL-u był obchodzony jako najważniejsze święto państwowe. Ostatni raz uroczysta rocznica powstania Polski Ludowej z odprawą wart przed Grobem Nieznanego Żołnierza, składaniem wieńców i defiladą wojskową odbyła się w 1989 roku.

Bibliografia:

• Bernacki Włodzimierz, Korkuć Maciej, Musiał Filip, Szarek Jarosław, Zblewski Zbigniew, Komunizm w Polsce, Wydawnictwo Kluszczyński, Kraków 2005.
• Dziurok Adam, Gałęzowski Marek, Kamiński Łukasz, Musiał Filip, Od niepodległości do niepodległości. Historia Polski 1918–1989, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2010.
• Roszkowski Wojciech, Najnowsza Historia Polski 1914-1945, Tom 1, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 2003.
• Terlecki Ryszard, Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polce 1944-1990, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2007.